GİRİŞ

Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirusu 2 (SARS-CoV-2), Aralık 2019’da Çin’de ortaya çıkan, hızla tüm dünyaya yayılan yeni bir pandemi etkenidir. İnfeksiyon etkeni asemptomatik ve semptomatik olgular aracılığı ile yayılır. COVID-19’un bulaştırıcılık süresi kesin olarak bilinmemektedir. Semptomatik dönemden 1-2 gün önce başlayıp semptomların kaybolmasıyla sona erdiği düşünülmektedir. Temastan semptom başlangıcına kadar geçen ortalama süre 5 gündür ve olguların %97.5’inde semptomlar ortalama 11.5 gün içinde ortaya çıkar (1).

COVID-19 infeksiyonu genellikle ateş, öksürük, nefes darlığı, miyalji ve / veya yorgunlukla kendini gösterir ve herhangi bir yaş grubunda görülebilir (2,3). Hastalık özellikle, ileri yaşta ve komorbid hastalığı olanlarda yoğun bakım ünitesine (YBÜ)  yatış gerektiren ilerleyici solunum yetmezliğine neden olabilir (3). Hastanede yatan COVID-19 hastalarında hipertansiyon, kardiyovasküler hastalık, diyabet, sigara kullanımı, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, kronik böbrek hastalığı ve malignitenin yaygın altta yatan hastalıklar olduğu gösterilmiştir (4,5).  Hastalığın mortalite oranı %2-5 arasındadır (6).

Rehberler COVID-19 pandemisi sırasında, tüm elektif ameliyatları ve girişimleri ertelemeyi önermektedir (7). Elektif prosedürler ertelenmiş olsa bile, hayati ve acil operasyonlar devam etmektedir. Türk Jinekolojik Onkoloji Derneği ve Amerikan Gastrointestinal ve Endoskopik Cerrahlar Derneği (Society of American Gastrointestinal and Endoscopic Surgeons – SAGES)  dahil olmak üzere Amerika Kılavuzları, hastaların operasyon öncesi semptomlarına veya temas durumlarına bakılmaksızın COVID-19 için test yapılmasını önermektedir (8). Ülkeler asemptomatik cerrahi adaylarını test etme konusunda maddi ve sosyal şartlarına göre kararlar almıştır. Ülkemizde de bazı girişimsel işlemler ve operasyonlar için belirlenmiş kurallar çerçevesinde operasyon öncesi tarama testi yapılmaktadır. Asemptomatik birey oranının saptanması elektif operasyonlara başlanma süresini ön görme, operasyon öncesi tarama testlerinin gerekliliğini değerlendirme ve hasta takip stratejileri geliştirilmesi açılarından da önemlidir. Yapılan çalışmalarda, %4 ile %32 arasında değişen asemptomatik infeksiyon oranları tanımlamış olsa da, gerçek oranlar ve bu bireylerin bulaştırıcı olup olmadığı net değildir (9–11). Asemptomatik bireylerin semptomatik olanlarla aynı bulaşıcılığa sahip olduğunu bildiren çalışmaların yanı sıra, bulaştırıcılığın daha düşük olduğunu savunan çalışmalar da bulunmaktadır (11).

Kitle bağışıklığı, bir popülasyonda yeterince büyük oranda bağışıklık sahibi birey bulunduğunda, duyarlı bireylerin infeksiyondan korunmasını ifade eder. Aşılama programları kitle bağışıklığı oluşturmayı amaçlar. Bağışık birey sayısı ne kadar fazla ise, hastalık yayılamaz ve prevalansı azalır. Duyarlı bireylerin oranının bulaşma için gerekli eşiğin altına düştüğü nokta, kitle bağışıklığı eşiği (R0) olarak bilinir. R0, tamamen duyarlı bir popülasyona giren tek bir bulaşıcı bireyin neden olduğu ortalama ikincil infeksiyon sayısını ifade eder. Matematiksel olarak, kitle bağışıklık eşiği 1 – 1 / R0 ile tanımlanır. R0 değeri patojene, patojenin bulaşma hızına ve popülasyonun özelliklerine göre değişir. Bu değişkenlik doğası gereği, kitle bağışıklığı eşiğinin popülasyonlar arasında değişeceği anlamına gelir. SARS-CoV-2 yayılmasının başlangıcından bu yana, çeşitli çalışmalar R0 değerinin 2 ila 6 aralığında olduğunu bildirmiştir (12). SARS-CoV-2 için R0 tahmini olarak 3 varsayıldığında, kitle bağışıklık eşiği yaklaşık %67’dir (13,14).

Literatürde asemptomatik pozitiflik oranlarını araştıran ve toplum taramaları ile salgın sönme zamanını tespitini amaçlayan çalışmalar kısıtlıdır. Türkiye’de 15 Haziran 2020’de başlanan 81 ilde 150 000 kişiyle yapılan antikor testi çalışmaları kapsamında, rastgele test edilen 1000 kişiden 2.5’inde test sonucunun pozitif çıktığı açıklanmıştır. Koruyuculuk ve taşıyıcılığın yüksek olmadığını, salgın sönmesini beklemek için %60-65 oranını bulmak gerektiği vurgulanmıştır (15).

Bu çalışma ile asemptomatik bireylerde operasyon veya girişimsel işlem öncesi taranan COVID-19 polimeraz zincir reaksiyonu (PZR) test pozitiflik oranını belirlemek ve bu oranı toplum taraması olarak kabul ederek, toplumda rastlantısal saptanan COVID-19 infeksiyon yüzdesine dikkat çekmek amaçlandı. Ayrıca elde edilen verilerle pandeminin sönümlenme zamanı hakkında tahmini bir süre belirlenmesi hedeflendi.

YÖNTEM

Çalışma Planı ve Hasta Seçimi

Çalışma Erciyes Üniversitesi Hastaneleri’nde, retrospektif epidemiyolojik çalışma olarak planlandı. 1 Temmuz – 31 Ekim 2020 tarihleri arasında her hangi bir  infeksiyon kliniği olmayan, operasyon ve girişimsel işlem öncesi COVID-19 PZR testi gönderilen, 18 yaş üstü tüm hastalar çalışmaya dahil edildi. Sağlık Bakanlığı sitesindeki olgu görülme sıklığına bakılmaksızın, PZR testi önerilen poliklinik ya da klinik hastaları çalışmaya dahil edildi. 

Veri Toplanması 

Hastaların kimlik bilgileri  ve preoperatif PZR taraması için yapılacak olan işlem türü Halk Sağlığı Bilgi Sistemi kayıtlarından elde edildi. Hastaların demografik verileri, komorbid hastalıkları ve klinik seyirlerine hastane bilgi sisteminden ulaşıldı. 

Laboratuvar Prosedürleri

SARS-CoV-2 testi için kombine boğaz ve burun sürüntüsü örnekleri alındı. Eğitimli personel tarafından nazofaringeyal / orofaringeyal sürüntüleri alınarak viral taşıma besiyeri ile transfer edildi. Bu örneklerden SARS – CoV – 2 RNA’sı, üreticinin protokollerine göre Biospeedy COVID – 19 RT – PCR kiti (Bioeksen Ar-Ge Teknolojileri Ltd., Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, İstanbul, Türkiye) kullanılarak belirlendi. Tüm testler Roto – Gene Platformu (Qiagen, Hilden, Almanya) ile yapıldı.

PZR Taraması Yapılan Hastalar

Sağlık Bakanlığı Rehberi önerileri doğrultusunda aşağıdaki durumlarda son 14 gündeki yeni olgu görülme sıklığına bakılmaksızın işlem öncesi PZR testi yapıldı (16):

• Kemoterapi ve radyoterapi uygulanacak hastalar 
• Transplantasyon yapılacak hastalar 
• Son 3 ay içerisinde >15 mg prednisolon veya eşdeğeri glukokortikoid ve/veya immünosüpresif etkili küçük molekül veya biyolojik ajan kullanacak hastalar 
• Tüm cerrahi branşların A grubu operasyonları gereken hastalar
• Plastik cerrahinin ve kulak-burun-boğaz bölümlerinin baş boyun operasyonu gerektiren hastalar 
• Kalp cerrahisinde kardiyopulmoner pompaya girmeyi gerektiren tüm hastalar 
• Göğüs cerrahisi gerektiren hastalar
• Çene cerrahisi yapılacak hastalar 
• Hava yolu cerrahisi yapılacak hastalar 
• Kanser cerrahisi yapılacak hastalar
• ASA (American Society of Anesthesiologists) skoru 3 ve üzerinde olan, genel anestezi gerektiren hastalar.

Kombine nazal ve boğaz sürüntü örneğinde COVID-19 PZR sonucu pozitif geldiği dönemde, hastanede yatan hastalar infeksiyon hastalıkları hekimi tarafından değerlendirildi ve tedavileri düzenlendi. Rehber önerileri doğrultusunda kliniğin ağır seyredeceği düşünülen hastalar ya da takipte klinik gelişen, başka sebeplerden hastanede yatması gereken hastaların yatırılmasına devam edildi. Klinik değerlendirmeler sonrası yatış gerekmeyen hastalar tedavi ve tedbir önerileri ile taburcu edildi. Polikliniklerden gönderilen örneklerde PZR testi pozitif çıkan hastalar filyasyon ekipleri tarafından değerlendirilerek tedavileri düzenlendi.

Temmuz- Ekim 2020 tarihleri arasında bakılan COVID-19 PZR pozitiflik oranlarının genel toplum insidansını yansıttığı ve pozitiflik süresinin ortalama 20 gün sürdüğü kabul edilerek, 20’şer günlük periyotlarda COVID-19 bağışıklık prevalansı belirlendi (17,18).

COVID-19’a karşı kitle bağışıklığının gerçekleşmesi için toplumun hastalığa yakalanma oranı %67 olarak kabul edildi (14,15). COVID-19 PZR pozitifliğinin süresi ortalama 20 gün olarak istatistiksel hesaplamaya dahil edildi. Türkiye’de Sağlık Bakanlığı verilerine göre 2020 yılında her biri ortalama 70 gün süren iki COVID-19 piki yaşandı (19).  COVID-19’a bağlı birinci pikin Nisan 2020 olması nedeniyle 20 günlük periyodların başlangıç tarihi 1 Nisan 2020 olarak kabul edildi. Çalışmaya alınan hastalar pikin yaşandığı ve yaşanmadığı dönemlerde olmalarına göre iki gruba ayrıldı ve ayrı ayrı COVID-19 PZR pozitiflik oranları belirlendi. İleriye dönük olarak 2021 yılında pik gerçekleşmeyeceği, bir veya iki pik gerçekleşeceği öngörülerine göre üç farklı senaryoda kitle bağışıklığına ulaşma süreleri hesaplandı.

Operasyon ve girişimsel işlem öncesi PZR testi yapılan, PZR testi pozitif olan veya olmayan hastalar arasındaki demografik veriler, uygulanması planlanan işlem ve  operasyon türü, komorbid hastalıklar açısından fark olup olmadığı araştırıldı. Ayrıca PZR testi pozitif olan hastalarda hastaneye yatış gereken ve ayaktan takip edilen hastalar arasında da aynı  parametreler  açısından karşılaştırma yapıldı.

İstatistiksel Analiz

Veri normalliğini değerlendirmek için histogram, Q-Q grafikleri ve Shapiro-Wilk testi kullanıldı. Varyans homojenliğini test etmek için Levene testi uygulanmıştır. Gruplar arasındaki farkları karşılaştırmak amacıyla sürekli değişkenler için iki taraflı bağımsız örneklemler t testi, kategorik değişkenler için Pearson ki-kare analizi veya Fisher’s exact testi kullanıldı. Bu hipotez testlerinin sonuçları n (%) veya ortalama ve standart sapma olarak özetlendi. Analizler TURCOSA (Turcosa Analitik Çözümler Ltd. Şti.,Türkiye) istatistik yazılımı kullanılarak yapıldı. %5’in altındaki P değeri istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.

BULGULAR

Çalışmaya bir operasyon veya girişimsel işlem öncesi COVID-19 için PZR testi taraması yapılan 1067 hasta dahil edildi. Hastaların 55 (%5.14)’inde PZR pozitifliği saptandı. PZR pozitif ve negatif olan hastaların demografik verileri, operasyon türleri ve komorbiditelerinin karşılaştırılması Tablo1’de gösterildi. Hastaların yaş ortancası 54.1 (18-94) yıldı ve %59.8’i erkekti. PZR

Tablo 1. Hastaların Demografik Verileri ve PZR Sonucuna Göre Karşılaştırılması

pozitif ve negatif hastalar arasında yaş ve cinsiyet açısından anlamlı fark izlenmedi. Operasyon türlerine göre dağılımı yapıldığında 767 hastaya (%71.9) operasyon öncesi ve 300 hastaya (%28.1) girişimsel işlem öncesi PZR taraması yapılmıştı. En sık yapılan işlemler sırası ile %32.1 A grubu operasyonlar, %17.1 baş-boyun cerrahisi, %13.9 göğüs cerrahisi ve kalp damar cerrahisi operasyonları idi. PZR pozitif hastalarda girişimsel işlem öncesi testlerin oranı PZR negatiflere göre daha yüksekti (%47.3’ye %27.1) (p=0.001). Bronkoskopi/endoskopi öncesi test oranı PZR pozitif hastalarda daha yüksekti (p<0.001). Bu çalışmaya dahil edilen hastaların %56.1‘inde en az bir kronik hastalık mevcuttu ve en sık görülen komorbid hastalıklar malignite (%28.2), hipertansiyon (%15.7) ve diyabet (%12) idi. Komorbid hastalık varlığı ve hastalıkların türlerine göre PZR pozitif ve negatif hastalar arasında anlamlı fark izlenmedi. 

Bu çalışmada PZR pozitif saptanan ve izlemeye alınan 55 hastanın 22 (%40)’sinde  COVID-19 semptomları gelişti ve hastaneye yatırılarak tedavi edildi. Otuz üç hasta ise tedavi ve evde karantina önerileri ile bulundukları kliniklerden taburcu edildi. Hastanede yatan veya evde izolasyon önerilen hastaların karşılaştırılması Tablo 2’de gösterildi. Buna göre hastanede yatan hastaların yaş ortancası, erkek cinsiyet oranı ve komorbid hastalık varlığı ayakta takip edilen hastalardan daha yüksekti. Ancak demografik veriler, komorbid hastalıklar ve operasyon türleri açısından gruplar arasında anlamlı fark izlenmedi (Tablo 2).

Tablo 2. PZR Pozitif Olan Hastaların Hastanede Yatış Durumuna Göre Değişkenlerin Karşılaştırılması

Şekil 1. 2021 yılında COVID-19 piki

Türkiye’de Sağlık Bakanlığı verilerine göre Nisan-Mayıs ve Ekim-Aralık aylarında olmak üzere iki COVID-19 piki yaşandı ve ortalama 70 gün devam etti (19).  Çalışmanın yapıldığı ve COVID-19 piki görülmeyen aylarda toplam 263 hastaya test yapıldı ve 2 (%0.76)  hastada pozitif sonuç elde edildi ve bu oran pik görülmeyen aylar için referans olarak alındı.  COVID-19 piki gözlenen aylarda ise olgu insidans oranları ortalaması %6.57 (53/807) bulundu. Benzer şekilde bu oran da pik görülen aylar için referans olarak alındı.  Türkiye’de COVID-19’a bağlı birinci pikin Nisan 2020’de olması nedeniyle 20 günlük periyotların başlangıç tarihi 1 Nisan 2020 olarak kabul edildi. 1 Nisan’dan itibaren 20 günlük periyotlarla pik dönemlerine denk gelen aylara %6.57 oranı, diğer aylara ise %0.76 oranı eklenerek, kitle bağışıklık sınırı olarak kabul edilen %67’ye ulaşılma zamanı hesaplandı (Şekil 1). Nisan 2020’den sonra ortalama 70 gün süren iki pik yaşandığı için günümüze kadar ulaşılan kitle bağışıklık oranı hesaplandı. Buna göre Türkiye’de Mart 2021 tarihinde kitle bağışıklık oranı %53.58 olarak saptandı. Bu tarihten itibaren hiç COVID-19 piki gerçekleşmez ise olası pandemi sönümleme zamanı Mart 2022 veya tek pik gerçekleşirse Mayıs 2021 olarak belirlendi (Şekil 1). Bir COVID-19 piki gerçekleşeceği varsayımıyla yapılan simülasyonda kitle bağışıklığı sınırına ulaşılacağından Türkiye’de gelecekte birden fazla COVID-19 piki yaşanma olasılığı olmayacağı hesaplandı.

İRDELEME

Çalışmamıza dahil edilen hastaların %59.8’inin erkek olduğu saptandı. Li L.Q. ve arkadaşlarının (20) yaptığı bir meta analize göre de cinsiyet dağılımına göre erkeklerin olgu grubunun %60’ını oluşturduğu bildirildi. MERS ve SARS’da da erkeklerde infeksiyon oranının daha fazla olduğunu bildiren çalışmalar mevcuttur (21,22). Kadınların viral infeksiyonlara karşı duyarlılığının az olmasının, doğal ve kazanılmış bağışıklıkta önemli bir rol oynayan X kromozomu ve cinsiyet hormonlarının etkisine bağlı olduğu savunulmaktadır (23). Ayrıca erkekler koronavirusun kolayca bağlandığı ACE2 reseptörünün yüksek ekspresyonu nedeniyle daha düşük dirence sahiptir (24).

Bu çalışmaya dahil edilen hastaların %56.1 ‘inde en az bir kronik hastalık ve COVID-19 PZR pozitifliği saptanan 55 hastanın %49.1 ‘inde en az bir kronik hastalık mevcuttu. Emami ve arkadaşlarının 76 993 olgu sayılı çalışmasında, en yaygın komorbiditeler hipertansiyon, kardiyovasküler hastalık, sigara ve diyabet olarak bildirilmiştir (4).  Benzer şekilde Yang ve arkadaşlarının çalışmasında da (5)  en sık hipertansiyon (%21.1), diyabet (%9.7), kardiyovasküler hastalık (%8.4 ) ve solunum sistemi hastalığı (%1.5) sıklıkla bildirilen komorbid durumlardır. Bu çalışmada PZR taraması yapılan bütün hasta grubunda ve PZR pozitifliği saptanan hasta grubunda en sık bildirilen komorbid hastalık malignitelerdi. Çalışmamızda malignite oranının daha fazla çıkmasının sebebinin, pandemi sürecinde elektif cerrahilerden çok acil ve kanser cerrahilerine öncelik verilmesinden kaynaklanabileceği düşünüldü.

Çalışmamızda 55 asemptomatik hastanın 22 (%40)’sinin semptomatik hale geldikleri için hastanede yatırılarak tedavi edilme gereksinimi olmuştur. Çin’den asemptomatik infeksiyonları uygun bir şekilde tanımlayan ve bir grup enfekte kişiyi izleyen yakın tarihli bir çalışmada, hiçbir zaman semptom geliştirmeyen enfekte kişilerin oranının %23 olduğu bildirilmiştir (25). Çalışmamızda asemptomatik bireylerin oranı %5.5 olarak hesaplanmıştır.  Üç ülkeden (Çin, Amerika ve İtalya ) 599 COVID-19 vakası ve 9297 temaslı beş çalışmanın dâhil edildiği bir meta analizde, asemptomatik olguların oranının %6-41 arasında değiştiği ve asemptomatik olguların oranının genel olarak %16 olduğu bildirilmişti (26). Genel olarak asemptomatik infeksiyonların, alt hastalığı olmayan genç ve orta yaşlı bireylerde daha yaygın olduğunu bildirilmiştir. Bizim çalışmamızda da PZR pozitif olguların yaş ortalaması 58.1 yıl olup, beklenen yaş ortalamasından yüksek çıkmıştır. Bu durum, pandemi döneminde elektif cerrahilerin ertelenmesine ve hastanede yatan hastaların daha çok ileri yaşta ve komorbiditesi olan hastalar olmasına bağlanmıştır. Dolayısı ile elde edilen yüzde tüm toplumu yansıtmak konusunda sınırlı kalacaktır.

Literatürde operasyon öncesi PZR pozitiflik oranlarını araştıran çalışmalar kısıtlıdır. Tanacan ve arkadaşlarının  (27) Ankara Şehir Hastanesinde 15 Nisan -5 Haziran 2020 tarihleri arasında yaptığı prospektif kohort çalışmasında, 206 asemptomatik gebe hastaya preoperatif SARS-CoV-2 testi yapıldığında pozitiflik oranı %1.4 olarak bildirilmiştir. Newham Üniversitesinde yapılan retrospektif bir çalışmada, 22 Nisan-5 Mayıs 2020 tarihleri arası 180 gebeye 2 hafta ara ile PZR testi yapıldığında 7 olguda (%3.9) SARS-CoV-2 test pozitifliği saptandığı, 6’sının (%3.3) asemptomatik olduğu bildirilmiştir (28). New York’da bir Ortopedi Hastanesinde 99 hasta ile yapılan prospektif kohort çalışmada 5-24 Nisan 2020 tarihleri arasında ortopedik cerrahiler öncesi tüm hastalardan PZR örneği alınmış ve %12.1 test pozitifliği saptanmıştır. Testi pozitif hastaların yüzde %58.3‘ünün asemptomatik olduğu bildirilmiştir (29). Çalışmamızda asemptomatik COVID-19 hasta insidansı %5.14 idi. Çalışmanın yapıldığı ve COVID-19 piki görülmeyen aylarda insidans %0.76 iken pik görülen aylarda insidans  %6.57 bulundu. Literatürdeki benzer çalışmalara göre asemptomatik COVID-19 olgusu insidansımız daha fazla olup, örneklem sayılarının da büyük olması nedeni ile sonuçların güvenilir olduğu düşünülmektedir.

SARS-CoV-2 RNA, solunum yolu örneklerinde semptom başlangıcından 1-2 gün önce qRT-PCR ile tanımlanmıştır ve pozitifliğin orta şiddette seyreden olgularda 7-12 gün, ağır seyreden olgulardaysa 2 haftaya kadar devam ettiği gösterilmiştir (30,31). Farklı hasta örnekleri ile viral yayılım süresi üzerine yapılan çalışmalar arasında en uzun süre 60 gün, en kısa süre 3 gün olarak bildirilmiştir  (32). Hastaneye yatan hastalarda solunum yollarından izole edilen PZR pozitiflik süresi altı haftaya kadar uzayabilmektedir. Bu süre hastalığın seyri, hastanın yaşı, komorbid hastalıkları, immünosupresyon gibi durumlarda uzayabilmektedir. Literatürdeki veriler doğrultusunda viral yayılımın süresi ortalama 20 gün olarak belirlenmiştir (17,18).

Geniş bir hasta grubunda, titiz bir araştırma ve planlamayla yapılmasına rağmen çalışmanın bazı  kısıtlılıkları vardır;

1. Demografik veriler: Retrospektif olarak yapılan bu çalışmaya dahil edilen katılımcıların, yaş ve cinsiyet dağılımları, PZR testi yapıldığı dönemde alt hastalıklarının tanı ve tedavisi amacıyla hastane ve diğer sosyal ortamlara daha sık temas etmeleri gibi nedenlerle toplumu temsil eden ideal bir örneklem grubu olmamaları.
2. COVID-19 insidansının dalgalanması: Bu çalışmada 2020 yılında gerçekleşen insidans dikkate alınarak analizler yapılmış olup 2021 yılında, pandeminin kontrol altına alınması amacıyla alınacak önlemlerin seviyesi ve süresi gibi faktörlere bağlı olarak COVID-19 insidansının öngörülemeyen artışlar veya azalışlarla seyredebilecek olması. 
3. COVID-19 re-infeksiyon riski: Literatürde COVID-19 geçiren hastalarda re-infeksiyonla ilgili olgu bildirimleri dışında yeterli veri yoktur (33,34). Bu olgu sunumları ise hastalığı semptomatik geçiren hastalarla ilgilidir ve asemptomatik olgularda re-infeksiyon olasılığı bilinmemektedir. COVID-19 infeksiyonunun humoral veya hücresel bağışıklık oranları ve oluşan bağışıklığın süresi ile ilgili veriler de kısıtlıdır. Bu çalışmada COVID-19 geçiren her olguda uzun süreli bir doğal bağışıklık oluşacağı ve re-infeksiyon gelişmeyeceği ya da ihmal edilebilir düzeylerde düşük olacağı varsayımıyla analizler yapılmıştır.
4. COVID-19 mutasyonları: Dünya genelinde saptanan mutasyonlar şimdilik doğal infeksiyon ya da aşıyla edinilen bağışıklığın yitirilmesine neden olmasa da gelecekte COVID-19, influenza viruslarında olduğu gibi kitle bağışıklığı kazanımı sadece o yılla sınırlı olan, mevsimsel bir hastalığa dönüşme olasılığı.
5. COVID-19 aşılama programları: COVID-19’a karşı geliştirilen veya geliştirilecek olan aşılar; bu farklı aşıların bağışıklama oranları; aşılama programlarının hızı ve aşılama oranı, COVID-19 pandemisinin sönümlenme zamanında büyük değişikliklere neden olabileceği de akılda tutulmalıdır.

Sonuç olarak, Türkiye’de Mart 2021 tarihinde COVID-19 kitle bağışıklık oranı %53.58 olarak hesaplandı. Mart 2021 tarihinden sonra  COVID-19 piki yaşanırsa Mayıs 2021, pik yaşanmaz ise Mart 2022’de  sönümleneceği varsayıldı. Çalışmamız tahmini bir pandemi sönümleme zamanı verilse de, çalışmaya dahil edilen hastaların ileri yaş grubunda olması,  alınan önlemler ve kısıtlamalarla insidansın dalgalanması, re-infeksiyon riski, virusun yeni mutasyonlara açık olması ve aşılama programlarının başlaması gibi nedenlerle pandemi sönümleme zamanının tahmini güçleşmektedir.