GİRİŞ

Etkeni şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirus 2 (SARS-CoV-2) olan koronavirus hastalığı 2019 (COVID-19), 2019 yılında ortaya çıktıktan kısa bir süre sonra küresel bir pandemiye neden olmuştur. Son günlerde dünya genelinde infeksiyon insidansındaki azalma nedeniyle COVID-19’a karşı kısıtlamalar kaldırılmış olmakla birlikte hastalık tüm dünyada görülmeye devam etmektedir. Ülkemizde, T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından ilk olgu 11 Mart 2020’de açıklanmış, ilk ölüm 15 Mart 2020’de gerçekleşmiş, 2 Mart 2023’e kadar yaklaşık 17 milyon kişi COVID-19’a yakalanmış ve hastalık nedeniyle yaklaşık 101 500 kişi hayatını kaybetmiştir (1,2). 

Dünyada COVID-19’a karşı ilk aşılama Aralık 2020’de yapılmıştır ve şu anda acil kullanım listesinde olan dokuz aşı mevcuttur (3). Türkiye’de ise CoronaVac aşısı (Sinovac Life Sciences, Pekin, Çin), Pfizer-BioNTech mRNA aşısı (Comirnaty®) ve T.C. Sağlık Bakanlığı ve Erciyes Üniversitesi tarafından geliştirilen inaktif TURKOVAC olmak üzere üç farklı aşı kullanımdadır. Ülkemizdeki ilk COVID-19 aşılaması, CoronaVac ile 13 Ocak 2021 tarihinde sağlık çalışanları için başlatılmıştır; Pfizer-BioNTech mRNA aşısı 12 Nisan 2021’de ve TURKOVAC 30 Aralık 2021’de kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye’de 30 Ocak 2023 itibariyle yüksek miktarda virusla karşılaşma riski olan kişiler/sağlık çalışanları için iki doz temel aşılama sonrası iki doz hatırlatma dozu olmak üzere toplamda dört doz aşı önerilmektedir (4).

Sağlık çalışanları, pandemi döneminde ön saflarda yer alarak COVID-19 ile teması en fazla olan popülasyon içerisinde yer almıştır. Türkiye’de de COVID-19 aşılama programı başlarken sağlık çalışanları yüksek risk grubunda yer alarak ilk aşılanan grup olmuştur (5). Bununla birlikte aşı önceliği tanınmış olsa da sağlık çalışanlarında yıllık rutin aşılama önerilen influenza aşısında olduğu gibi COVID-19’a karşı bağışıklamaya yönelik de çeşitli gerekçelerle aşı reddi ortaya çıkmıştır (6-10). Yapılan bazı çalışmalarda sağlık çalışanlarının meslek grupları ile aşı yaptırma kararları arasında da farklılıklar olduğu tespit edilmiştir (11). Ancak sağlık çalışanlarının aşılanması; hem yüksek riskli grupta yer almaları hem hizmet devamlılığının aksamaması hem de toplum nezdinde aşılama öncesi fikir aldıkları bir danışman gibi görülmeleri nedeniyle önemlidir (9,12). Tüm bu sebeplerle, sağlık çalışanlarının COVID-19 aşısı konusundaki tereddütlerinin devam etmesi ve aşılanmayan sağlık çalışanlarının varlığı tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de üzerinde durulması gereken önemli bir sorundur. 

Bu çalışmada, hastanemizde görev yapan sağlık çalışanlarının COVID-19’a karşı aşılanma durumlarının, meslek gruplarına göre aşı tipi tercihlerinin ve aşılanmalarını etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi amaçlandı.

YÖNTEMLER

Çalışmamız, 01 Kasım 2022-15 Aralık 2022 tarihleri arasında 530 yataklı ve 1999 sağlık çalışanının görev aldığı üçüncü basamak bir hastanede kesitsel çalışma olarak gerçekleştirildi. Çalışmaya katılmayı kabul ettiğine dair yazılı onam alınmış olan sağlık çalışanları çalışmaya dahil edildi.  Veriler yüz yüze veya kartopu metodu ile doldurtulan anket formu ile elde edildi. Anket formu; demografik bilgileri, kişinin meslek grubunu, pandemi biriminde çalışıp çalışmama durumunu, COVID-19 ve influenza aşılanma bilgilerini ve COVID-19 geçirme ve hastane yatışını sorgulayan 10 soru içeriyordu. Tam doz aşılama; aşı çeşidi fark etmeksizin toplamda dört doz aşı olunması olarak tanımlandı. Yardımcı sağlık personeli olarak tanımlanan grup; tıbbi sekreter, teknisyen, işçi, memur, güvenlik görevlisi gibi doktor veya hemşire dışı sağlık çalışanlarını kapsıyordu. 

Dünya Tabipler Birliği Helsinki Bildirgesi’ne uygun olarak yürütülen çalışma için Recep Tayyip Üniversitesi Tıp Fakültesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 6 Ekim 2022 tarih ve 2022/164 karar numarasıyla onay alındı.

İstatistiksel Analiz

Verilerin analizi, SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) versiyon 26.0 programı (IBM Corp., Armonk, NY, ABD) ile yapıldı ve istatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak kabul edildi.  Değişkenlerin normal dağılıma uygunluğu analitik yöntemler (Kolmogorov-Smirnov ve Shapiro-Wilk testleri) kullanılarak incelendi. Tanımlayıcı analizler; normal dağılıma uyan veriler için ortalama, normal dağılıma uymayan veriler için ise ortanca kullanılarak verildi. İstatistiksel değerlendirmede çapraz tablolar kullanıldı; çapraz tablolarda gruplar arasında fark bulunup bulunmadığı χ2 testi ve hücrelerde gözlenen değerlerin χ2 testi varsayımlarını karşılamadığı durumda Fisher testleri kullanılarak karşılaştırıldı. Sayısal veriler normal dağıldığında t-testi ile normal dağılmadığında ise Wilcoxon sıra toplamı (“rank-sum”) testi ile kıyaslandı. G*Power 3.1.9.7 programı (Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf, Düsseldorf, Almanya) kullanılarak 0.20 etki büyüklüğü, %90 güç ve %5 hata payı ile yapılan güç analizi sonucuna göre toplamda en az 216 örnek sayısı yeterli bulundu.

BULGULAR

Tablo 1. Katılımcıların Klinik ve Laboratuvar Özellikleri

Hastanemizde görev yapan 1999 sağlık çalışanından 898’ine ulaşıldı. Anket sorularını eksik yanıtlamış olan 145 kişi çalışma dışı bırakıldı ve 744 kişi çalışmaya dahil edildi. Katılımcıların yaş ortanca değeri 32 (17-60 aralığında) yıl olup 452 (%60.8)’si kadındı. En fazla ulaşılabilen meslek grubunda ilk sırada hemşireler (%32.3, n=240) ve ikinci sırada ise tıbbi sekreterler (%20.3, n=151) yer alıyordu. Katılımcıların 691 (%92.9)’i COVID-19’a karşı aşılanmışken, influenzaya karşı aşılananların sayısı 164 (%22) idi. COVID-19 hastalığını geçirme oranı %63.6 (n=473), COVID-19 nedeniyle hastanede yatış oranı ise %5.9 (n=44) olarak tespit edildi. Ayrıca katılımcıların hastalık öncesi tam doz aşılanma oranı %10.1 (n=65), COVID-19 geçirdikten sonra aşılanma/aşılanmaya devam etme oranı ise %56.9 (n=269) olarak saptandı (Tablo 1).

Tablo 2. Katılımcıların Demografik Özellikleri ve Aşılanma Durumları Arasındaki İlişki

Katılımcıların demografik özellikleri ve aşılanma durumları arasındaki ilişki incelendiğinde; COVID-19’a karşı aşılanma oranlarının kadınlarda erkeklere göre, influenza aşısı olanlarda olmayanlara göre, doktorlarda hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre istatistiksel açıdan anlamlı olarak daha fazla olduğu saptandı (sırasıyla p=0.051, p<0.001, p=0.004). COVID-19 hastalığını geçirdikten sonraki aşılanma oranları incelendiğinde aşılanmanın erkeklerde kadınlara göre ve influenza aşısı olanlarda olmayanlara göre istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde daha fazla olduğu saptandı (sırasıyla p=0.002, p=0.002) (Tablo 2). 

Katılımcıların 156 (%21)’sı tam doz aşılanmıştı. Tam doz aşı olanların ortanca yaş değerleri, olmayanlara kıyasla istatistiksel açıdan anlamlı düzeydeydi (p=0.000). Bununla beraber tam doz aşılanma oranlarının; pandemi biriminde çalışmış olanlarda çalışmamış olanlara göre, influenza aşısı olanlarda olmayanlara göre, doktorlarda hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre istatistiksel açıdan anlamlı olarak daha fazla olduğu saptandı (sırasıyla p=0.002, p=0.004, p<0.001) (Tablo 2).

Şekil 1. Katılımcıların Meslek Grupları ve Aşı Türleri Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi

Tablo 3. Katılımcıların Demografik Özellikleri ve Aşı Tercihleri Arasındaki İlişki

Katılımcıların demografik özellikleri ve aşılanma durumları arasındaki ilişkinin yanı sıra meslek grupları ve aşı türleri arasındaki ilişki değerlendirildiğinde; Pfizer-BioNTech aşı tercihi oranlarının doktorlarda hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre; TURKOVAC aşı tercihi oranlarının ise yardımcı sağlık personelinde hemşireler ve doktorlara göre fazla olduğu tespit edildi (sırasıyla p<0.001, p=0.026) (Şekil 1) (Tablo 3). 

Tablo 4. Demografik Özellikler ve Aşı Dozları ile COVID-19 Geçirme ve Yatış İlişkisi

COVID-19 geçiren katılımcılar değerlendirildiğinde; hastalığı geçirme oranının kadınlarda erkeklere göre ve hastalık öncesi aşısız veya eksik doz aşılı olanlarda tam doz aşılı olanlara göre fazla olduğu tespit edildi (sırasıyla p<0.001, p<0.001). Yaş, pandemi biriminde çalışma durumu ve meslek grubu ile COVID-19 geçirme veya COVID-19 nedeniyle hastane yatışı arasında ise istatistiksel olarak anlamlı düzeyde ilişki tespit edilemedi (Tablo 4). 

İRDELEME

COVID-19 pandemisi hayatı olumsuz etkilerken, pandemi kontrolünü sağlamak ve normal hayata dönebilmek için kişisel koruyucu ekipman kullanımı, mesafe kurallarına uyum gibi faktörlerle birlikte aşı uygulamasının yaygınlaştırılması da son derece önemlidir. Özellikle yapılan tedaviler ve aşılanmalar konusundaki davranışları ile topluma örnek teşkil eden sağlık çalışanlarında aşılanma konusundaki kararsızlıkların önüne geçilmesi, toplum sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır (13). 

Bu çalışma kapsamında, Rize il merkezinde hizmet veren üçüncü basamak bir hastanede görev yapan sağlık çalışanlarının pandeminin yaklaşık 30. ayına denk gelen bir döneminde COVID-19’a yönelik aşı tutumları değerlendirildi. Katılımcıların %92.9’sinin aşılandığı tespit edildi. Sağlık çalışanlarında COVID-19 aşı kabul oranı; Luo ve arkadaşlarının (14) yaptığı bir meta analizde %51, Jorgensen ve arkadaşlarını yaptığı başka bir çalışmada ise %88.9 olarak bildirilmiştir. Ülkemizde yapılan bazı çalışmalarda ise aşılanma oranları; birinci basamak sağlık kuruluşunda hizmet verenlerde %96.8, ikinci basamak sağlık kuruluşunda hizmet verenlerde %95.5 ve üçüncü basamak sağlık kuruluşunda hizmet verenlerde ise %75.5 olarak bildirilmiştir (16-18). Ülkemizde bizim çalışmamızla yakın bir zamanda üçüncü basamak sağlık kuruluşunda yapılan bir çalışmada ise aşılanma oranı çalışmamızla benzer şekilde %97.7 olarak tespit edilmiştir (19).  

Çatıker ve arkadaşlarının (20) yaptıkları çalışmada, hemşirelerde influenza aşılanma oranı %5.7 olarak tespit edilmiştir. Kurtuluş ve arkadaşlarının (21) çalışmasında, pandemi öncesi dönemde sağlık çalışanlarının %17.5’inin pnömokok ve mevsimsel influenza aşılarını yaptırdıkları bildirilmiştir (21). Bizim çalışmamızda ise %22 ile literatüre göre daha yüksek oranda influenza aşılanmasının olduğu görüldü

Sağlık çalışanlarının COVID-19 hastalığını geçirme oranı; ülkemizde yapılan çok merkezli bir çalışmada %36.4, bir diğer çalışmada ise %30.1 olarak bildirilmiştir (17,22). Bizim çalışmamızda ise bu oran %63.6 olup bu sebeple hastaneye yatış oranı %5.9’dur. Çalışmamızın güncel olması ve pandeminin son dönemine denk gelmesi nedeniyle hastalığı geçirme oranlarının yüksek olduğu düşünüldü. 

Çalışmamızda, COVID-19 geçirmeden önce tam doz aşılanma oranı %10.1, COVID-19 geçirdikten sonra aşılanma/aşılanmaya devam etme oranı ise %56.9 (n=269) olarak saptandı. Literatürde katılımcıların aşı olmama nedeni olarak COVID-19 hastalığını geçirmiş olmalarını öne süren çalışmalar mevcut olmakla birlikte (9,12) COVID-19 geçirenlerde aşı kabul oranlarının arttığını gösteren çalışmalar da vardır (20). Ayrıca çalışmamızda, erkeklerin ve influenza aşısı olanların COVID-19 geçirdikten sonra aşılanmaya daha eğilimli oldukları gösterildi. 

Yapılan birçok çalışmada kadınların aşılanma istek oranlarının erkeklerden daha az olduğu tespit edilmiştir (9,10,12,21,23,24). Bizim çalışmamızda ise kadınların erkeklere göre COVID-19 aşılanma oranlarının fazla olduğu görüldü. Bu durumun, yapılan çalışmaların aşı temini öncesi dönemde yapılmış olmasından, o dönemde henüz aşı konusunda yeterli bilgi olmamasından, çeşitli korku ve endişelerin sebep olduğu bilgi bilgi kirliliğinden kaynaklandığı düşünüldü. Kader ve arkadaşlarının (12) yaptığı çalışmada, aşı olmak istemeyen katılımcılardan %31’inin çalışma sonrasında aşı olduklarını tespit etmiş olmaları fikir değişikliğinin görülebileceğini destekler niteliktedir.

Çalışmamızda, influenza aşısı olanlarda COVID-19 aşılanma oranları aşılanmayanlara göre istatistiksel yönden anlamlı düzeyde daha yüksek saptandı. Birçok çalışmada da benzer sonuçlar mevcuttur (13-15,17,23). Bu durum, influenza aşısı olan katılımcıların aşıların hastalıklara karşı koruyuculuğuna olan inançlarının daha kuvvetli olduğu ve bu sebeple COVID-19’a karşı bağışıklamaya da daha eğilimli olduklarını gösteriyor şeklinde değerlendirildi. Benzer şekilde bazı çalışmalarda, influenza aşılanma oranlarında pandemi sonrasında öncesine göre artış olduğu gösterilmiştir (20). 

Çalışmamızda, COVID-19 aşısı yaptırmış katılımcılar incelenmiş olup doktorların hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha fazla aşılandığı tespit edildi. Literatürdeki birçok çalışma da bu sonucu destekler bir şekilde doktorların hemşireler ve diğer sağlık çalışanlarına göre aşılanmaya daha meyilli olduğunu göstermektedir (9,12,21,24,25). 

Jorgensen ve arkadaşları (15) Arnavutluk’ta yaptıkları çalışmada, üç doz aşı önerisine rağmen sağlık çalışanlarının %20’den azının üç doz aşı olduğunu tespit etmiştir (15). Çalışmamızda tam doz aşınlama oranı %21 olup bu oran pandemi biriminde çalışmış olanlarda çalışmamış olanlara göre, influenza aşısı olanlarda olmayanlara göre, doktorlarda hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde daha yüksek saptandı. 

Wang ve arkadaşları (26) çalışmalarında, o dönemde tam doz aşılama olarak kabul edilen iki doz aşılanması olan demans hastalarının COVID-19 geçirme oranlarının %8.6-12.4 arasında değiştiğini bildirmiştir.  Çebi ve arkadaşlarının (27) hazırladıkları derlemede, üç doz mRNA aşısı olmanın Omicron varyantına karşı koruyuculuğu artırdığı sonucuna varılmıştır. Akaishi ve arkadaşlarının (28) çalışmasında ise iki doz aşıya göre üçüncü doz aşının koruyuculuğunun fazla olduğu bildirilmiştir. Dördüncü doz mRNA aşısının etkisinin değerlendirildiği bir çalışmada, dört doz aşılı katılımcıların %18-20’sinde hastalığın yeniden geçirildiği gözlenmiştir (29). Chariyalertsak ve arkadaşlarının (30) çalışmasında, dört doz aşının hastalığı önleme olasılığının yüksek olduğu ve şiddetli COVID-19 hastalığı ve mortaliteyi önleme olasılığının ise çok yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Bizim çalışmamızda ise COVID-19 hastalığını geçirme oranlarının, hastalık öncesi aşısız veya eksik doz aşılı olanlarda tam doz aşılı olanlara göre fazla olduğu tespit edildi.

Çalışmamızdaki tam doz aşılanan katılımcıların COVID-19 hastalığını daha az geçirdiği sonucundan yola çıkılarak, tam doz aşılanmanın COVID-19 nedeniyle hastane yatışlarını da azaltmış olabileceğini göstermek amacıyla istatistiksel analiz yapıldı. Ancak istatistiksel analiz sonucunda, tam doz aşılı olmanın veya meslek grubunun COVID-19 nedeniyle hastane yatışlarını etkilemediği görüldü.

Çalışmamızda hastanemizde görev yapan tüm sağlık çalışanlarının aşı profilinin belirlenmesi amaçlandı. Bu nedenle katılımı artırmak için ankette sorular kısa tutulmaya çalışıldı ve büyük harflerle tek sayfa olarak hazırlandı. Aşı reddi sebepleri belirlenmek istenmiş olmakla birlikte katılımı artırmak amacıyla sorgulama yapılamadı. Bu durum çalışmanın en önemli kısıtlılığıdır.

Çalışmamız, bölgemizde daha önce COVID-19 aşıları ilgili yapılmış bir çalışma bulunmaması ve aşı reddi ile ilgili literatürdeki çalışmaların çoğunlukla aşılar kullanıma sunulmadan önce yapılmış olması nedeniyle önemlidir. 

Sonuç olarak; tam doz aşılı olma durumu COVID-19 geçirme oranlarını azaltmakla birlikte hastane yatışlarını etkilememektedir. Doktorların, hemşireler ve yardımcı sağlık personeline göre tam doz aşılanmaya daha eğilimli olduğu ancak bunun sonuçlarının hastalığı geçirme durumu veya yatış durumuna yansımadığı tespit edildi. İnfluenza aşısı olanlarda olmayanlara göre COVID-19 aşılanma oranlarının daha yüksek olduğu gösterildi.