GİRİŞ

COVID-19 salgınını kontrol altına almak için pek çok ülkede farklı yöntemlerle aşılar geliştirilmiştir (1). Ülkemizde COVID-19’a karşı aşılama 14 Ocak 2021 tarihinde CoronaVac aşısı (Sinovac Life Sciences, Pekin, Çin) ile başlamış ve risk gruplarına göre aşı uygulama stratejisi izlenmiştir; 02 Nisan 2021 tarihinden itibaren de isteğe bağlı olarak Pfizer-BioNTech mRNA aşısı (Comirnaty®) aşısı uygulanmaya başlanmıştır. T.C. Sağlık Bakanlığı ve Erciyes Üniversitesi tarafından geliştirilmiş olan Turkovac (geçici adı ERUCOV-VAC) aşısı ise 22 Aralık 2022’de acil kullanım olayı alarak 29 Aralık 2021 tarihinden itibaren kullanılmaya başlanmıştır (2). Güncel verilere göre 18 yaş ve üzeri nüfusun %85.7’si iki doz aşılıdır (3).

COVID-19 pandemisi sürecinde, hastalığa ve etkene ilişkin bilgiler yeni oldukları için sürekli güncellenmişler ve bu kapsamda görüş bildiren uzmanlar zaman zaman birbirleriyle çelişen bilgiler vermişlerdir. Bu durum aşıların sorugulanmasına neden olmuştur. Aşılarla ilgili yanlış bilgilerin ve komplo teorilerinin internette ve sosyal medyada yayılması sorunu ile COVID-19 salgını sırasında da karşılaşılmıştır (4). Gençler, sosyal medyayı ve tıbbi konularda bilgi almak için interneti daha sık kullanma eğiliminde oldukları için aşı tutumları açısından sosyal etkilere daha açık olabilirler (5).

Sağlık araştırmalarının, tedavi seçeneklerinin, sağlık teknolojilerinin değerlendirilmesinin ve mevzuatta yapılan düzenlemelerin hasta merkezli hale gelmesiyle, sağlık hizmeti paydaşlarının tercihlerini ölçmek daha önemli hale gelmiştir (6). Kesikli seçim yöntemi, bireylerin tercihlerini belirlemek için kullanılır; herhangi bir ürün veya hizmetin özellikleri (veya nitelikleri) ile tanımlanabileceğini ve bireylerin bu özelliklere göre seçim yaptığı varsayımına dayanır (7). Veri toplama aracı olarak anket formları kullanılır. Anket soruları hipotetik olarak oluşturulmuş niteliklerle tanımlanan ürün veya hizmetlerden oluşan seçim setleridir. Katılımcıların yaptıkları seçimlerin analiz edilmesiyle niteliklerdeki değişikliklerin tercih üzerindeki etkisi dekompozisyon yöntemiyle hesaplanır (8,9). Ürün veya hizmete ait özellikler arasındaki marjinal ikame oranı tahmin edilebilir; böylece mali olan ve olmayan nitelikler birbirleriyle karşılaştırılabilir. Mali olmayan niteliklerin birbirleriyle ne ölçüde takas edilebileceği hesaplanabilir; ürün veya hizmetin ücreti gibi mali bir özelliğin olması durumunda ise diğer özelliklerdeki iyileştirmeler için katılımcıların yapabileceği ödeme miktarı/ödeme istekliliği (“willingness to pay”) belirlenebilir. Ayrıca özellikleri verilen bir ürün ya da hizmetin tercih edilme olasılığı hesaplanabilir (10). Sağlık hizmetleriyle ilgili tercihlerin belirlenmesinde kullanılan farklı yöntemler vardır. Kesikli seçim yöntemi, tesadüfi fayda teorisi, tüketici teorisi ve seçim psikolojisi gibi teorik dayanakları nedeniyle sağlık hizmetleriyle ilgili tercihleri belirlemede kullanılan tutum temelli değerleme yöntemlerine tercih edilir (8,11).

Bu çalışmada, bir üniversitede öğrenim görmekte olan gençlerin COVID-19 aşısına ilişkin tercihlerinin kesikli seçim yöntemi ile incelenmesi amaçlandı.

YÖNTEMLER

Kesitsel olarak gerçekleştirilen bu çalışma, üniversitede öğrenim görmekte olan öğrencilerle 2022 yılının Ocak ve Şubat aylarında gerçekleştirildi. Öğrenciler çalışmaya gönüllü olarak katıldı. Ulaşılması hedeflenen örneklem büyüklüğü; Johnson ve Orme (12,13) tarafından geliştirilen ve planlanan seçim seti sayısı ve boyutlara ait alt maddelerin birlikte değerlendirildiği formül kullanılarak 56 olarak hesaplandı. Çalışmaya alt grup analizleri de dahil edildiği için istatiksel gücü artırmak amacıyla örneklem büyüklüğü üç kat artırılarak 160 öğrenciye ulaşılması hedeflendi ve tabakalı küme örnekleme metoduyla sınıflar ve bölümler belirlendi.

Tablo 1. Seçim Setlerinde Verilen Aşıların Özellikleri ve Alt Maddeler

Tablo 2. Örnek Bir Seçim Seti

Seçeneklerde verilen aşıların özellikleri, literatür araştırmasının ardından 10 öğrenciyle yapılan yarı yapılandırılmış görüşme ile belirlendi. Son olarak iki ile üç arası alt boyuttan oluşan altı özellik belirlendi (Tablo 1) ve JMP Pro version 14.0 (SAS Institute, Cary, ABD) programıyla 60 seçim seti oluşturuldu. Her bir seçim setinde birisi “hiçbiri” olmak üzere üç seçenek yer aldı (Tablo 2). Her katılımcıya 10 seçim seti sunulacak şekilde altı grup olarak anket hazırlandı. Bir seçim seti de rasyonalite kontrolü amacıyla eklendi; burada verilen seçeneklerdeki aşıların biri daha etkin, daha uzun süre koruyucu ve yan etki sıklığı daha düşük olacak şekilde düzenlenmiş olup katılımcıların bu seçenekteki aşıyı seçip seçmediği kontrol edildi. Ankete, katılımcıların sosyodemografik özellikleriyle birlikte COVID-19 infeksiyonu hakkındaki görüşlerine ilişkin sorular da eklendi.   

Çalışma için Sağlık Bakanlığı Bilimsel Araştırma Platformu’nda 25 Ekim 2021 tarihinde izin alındı. Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal Araştırmalar Etik Kurulu 18 Kasım 2021 tarih ve 0498 karar numarasıyla çalışmayı onayladı.

İstatistiksel Analiz

Veriler Microsoft Excel programında (Microsoft Corp. Washington, ABD) programında düzenlendi; tanımlayıcı analizlerde frekans, yüzde, ortalama ve standart sapma değerleri kullanıldı. Aşının özelliklerinin tercih ağırlıkları Stata® 15.0 (Stata Corporation, ABD) programında karma lojit (“mixed logit”) model kullanılarak hesaplandı. Aşının niteliklerinin takas edilebilirlik olasılıkları Hole (14) tarafından geliştirilen “mixlpred” komutu kullanılarak hesaplandı.

BULGULAR

Tablo 3. Katılımcıların Sosyodemografik Özellikleri

Çalışmaya 242 öğrenci katılmış olup 10 öğrenci seçim sorularını cevaplamadığı için, 5 öğrenci aynı seçeneği işaretlediği için, 32 öğrenci ise rasyonalite kontrol sorusunda beklenen seçeneği işaretlemediği için analize dahil edilmedi. Analize dahil edilmeyen grup ile dahil edilen grup arasında sosyodemografik özellikler ve COVID-19 infeksiyonuna ve aşılanmaya ilişkin özellikler bakımından anlamlı düzeyde bir fark bulunmadı. Analize dahil edilen 195 öğrenciye ait sosyodemografik özellikler Tablo 3’te sunuldu.

Tablo 4. COVID-19 İnfeksiyonu ile İlişkili Bazı Özellikler

Tablo 5. COVID-19 Aşısına İlişkin Görüşler

Katılımcıların %24.1’i COVID-19 infeksiyonu geçirdiğini ve %28.7’si temaslı olduğunu belirtti. Katılımcılar arasında aşı olma oranı %97.4 idi. Aşı olanların neredeyse tamamının iki doz ve üzeri aşı olduğu tespit edildi; %81.8’i mRNA aşısı olduğunu bildirdi. Aşı olma kararlarını etkileyen faktörlere bakıldığında; en sık olarak “hastalıktan korunma isteği” ve “aşı olmanın salgının bitmesi için toplumsal bir sorumluluk olduğu düşüncesi” öne çıkmaktaydı (Tablo 4). Katılımcıların COVID-19 aşılarına ilişkin görüşleri Tablo 5’te verildi. Aşıların güvenli olduğuna katılma oranı %70.3, aşı olmanın toplumsal bağışıklığa katkı sağlayacağına katılma oranı ise %89.2 idi.

Tablo 6. Aşı Özelliklerinin Tercihlere Etkisi

Aşı tercihlerinin sorulduğu seçim setlerinde katılımcılardan 12’si soruların yarıdan fazlasında “hiçbiri” seçeneğini; 31 katılımcı da 1-5 arası seçim setinde “hiçbiri” seçeneğini işaretlemişti. Karma lojit model sonuçlarına göre aşıyı tanımlamak üzere seçilen tüm özellikler aşının tercih edilmesi üzerinde anlamlı şekilde etkiliydi. Aşının özellikleri içinde tercih ağırlığı en yüksek olan etkinlikti. Diğer özellikler tercih ağırlıklarına göre ciddi yan etki sıklığı, bulaştırıcılığı azaltma, koruyuculuk süresi, üretim yeri ve üretim teknolojisi şeklinde sıralanmaktaydı (Tablo 6).

Şekil 1. Tercih Simülasyonu

Diğer tüm nitelikler sabit tutulduğunda (ceteris paribus) COVID-19 aşı özelliklerindeki iyileştirmelerin, o aşının seçilmesi olasılığında yapacağı değişim Şekil 1’de verildi. Bir aşının etkinliğinin %50’den %90’a çıkarılması o aşının tercih edilme olasılığını %34; bulaştırıcılığı azaltma düzeyinin %50’den %90’a çıkarılması %23; yan etki sıklığının on binde 1 yerine milyonda 1 olması %24 ve üç nitelik birlikte %77 artırmaktadır.

İRDELEME

Bu çalışmada üniversite öğrencilerinin COVID-19 aşı tercihleri kesikli seçim metoduyla araştırıldı. Katılımcıların %24.1’i COVID-19 infeksiyonu geçirmiş, %97.4’ü aşı olmuş ve %81.8’i mRNA aşısı olmuştu; %70’inden fazlasının COVID-19 aşılarına ilişkin görüşleri olumlu idi. Aşıyı tanımlayıcı olarak seçilen altı özelliğin tamamı tercihler üzerinde etkili bulundu. Katılımcılar; etkinliği, bulaştırıcılığı azaltma düzeyi ve koruyuculuk süresi yüksek, yan etki sıklığı düşük olan, ithal ve yeni yöntemlerle geliştirilmiş aşıları tercih ettiler. Türkiye’de üniversite öğrencileriyle yapılan başka bir çalışmada, öğrencilerin %89.2’si aşı olmuş ve %86.7’sına Comirnaty® aşısı yapılmıştır. Söz konusu çalışmada, katılımcıların COVID-19 infeksiyonu geçirme sıklığı %30.7 olarak bildirilmiştir (15). Benzer bir çalışmada aşı olanların oranı %86 olup COVID-19 geçirme sıklığı %24.9 bulunmuştur (16). Bir diğer çalışmada, öğrencilerin %98.1’i aşı yaptırmış ve %22.4’ü COVID-19 infeksiyonu geçirmiştir (17). Bu sonuçlar çalışmamızın sonuçlarıyla benzerdir.

Öğrencilerin COVID-19 aşılarıyla ilgili düşüncelerine ilişkin Yalman ve arkadaşları (15) tarafından yapılan çalışmada, katılımcıların %35.9’unun aşı ile ilgili düşüncesi olumsuzken başka bir çalışmada COVID-19 aşılarını güvenli bulmayanların oranı %5.9 olarak bildirilmiştir (18). Sütlü ve arkadaşlarının (17) çalışmasında ise öğrencilerin yarısı aşı tereddütü yaşamıştır. Eren (16)’in çalışmasında, öğrencilerin COVID-19 farkındalığı yüksek ve aşı tereddütü ortalamanın altında olarak raporlanmıştır. Çalışmaların salgının farklı dönemlerinde yapılması aşı ile ilgili fikirler hakkında farklı sonuçlar çıkmasına neden olmuş olabilir. Öğrencilerin sosyoekonomik ve COVID-19 infeksiyonundan etkilenme durumlarının farklı olmasının yanı sıra ve sağlık bilimleri bölümlerinde öğrenim gören öğrenci yüzdesinin değişken olması da sonuçlardaki farkı açıklayabilir. Aşı ile ilgili görüşler değişken olmakla birlikte aşılanma yüzdesi oldukça yüksektir. Bu durum pandemi durumunda kontrolün sağlanması için bireylerin toplumsal faydayı gözettiğine işaret etmektedir.

COVID-19 aşı tercihlerine ilişkin farklı ülkelerden kesikli seçim analizi çalışmaları yayımlanmıştır. Kanada’da yapılan araştırmada aşı tercihlerinde önemlilik sırasına göre; etkililik, yan etki, koruyuculuk süresi, aşının üreticisi, kimin tarafından önerildiği, aşı olmak için gereken bekleme süresi ve öncelikli nüfus etkili bulunmuştur (19). Hong Kong’da üniversite öğrencileriyle yapılan bir çalışmada sırasıyla; yan etki ciddiyeti, etkililik, üretim yeri, doz sayısı ve ücreti etkili faktörler olarak belirlenmiş; influenza aşısı olmuş olmanın veya sağlık bilimleri alanlarında eğitim görmenin tercihler üzerine anlamlı etkisi bulunmamıştır (20). Yine Hong Kong’da üniversite öğrencileriyle yapılan başka bir çalışmada sırasıyla; karantina uygulanmaması ve aşı etkililiği en önemli faktörlerken koruyuculuk süresi ve ciddi yan etki sıklığı daha az olmakla birlikte tercihler üzerinde anlamlı düzeyde etkili bulunmuştur (21). Birleşik Krallık’ta genç erişkinlerle yapılan çalışmada sırasıyla; aşı etkinliği, yan etki riski, koruyuculuk süresi tercih ağırlığı en yüksek nitelikler olarak tespit edilmiştir (22). Çalışmamızda da aşı etkililiği ve yan etki sıklığı literatürle uyumlu şekilde en önemli faktörlerdi; bulaştırıcılığı azaltma özelliğine literatürde rastlanmamakla birlikte tercihleri etkileyen özellikler arasında üçüncü önem sırasındaydı. Genç yaş grubu için hastalığın daha hafif seyirli ilerlemesine karşın ülkemizde aile bireyleriyle birlikte yaşama veya ziyaret kültürü bulaştırıcılığı azaltmanın neredeyse yan etki kadar etkili bir özellik olmasını açıklayabilir. Bununla birlikte çalışmaya katılan öğrencilerden aşı olanların %66’sının motivasyonunun toplumsal bağışıklığın gelişmesi olması da bunu desteklemektedir. Bu çalışmada aşı uygulama zorunluluğu ile ilgili düzenlemeler (gönüllülük esasına dayalı veya okul, seyahat ya da bazı sosyal etkinlikler için zorunlu olması) niteliği yarı yapılandırılmış görüşmelerde katılımcılara sunuldu ancak en fazla önem verdikleri nitelikler arasına girmediğinden çalışmaya alınmadı.

Çalışmamızda koruyuculuk süresi aşı tercihinde daha az etkili olmakla birlikte önemli bir faktördü. Bu sonuçta salgının devam edip etmeyeceğine dair bilinmezlik etkili olmuş olabilir. Aşının üretim yeri ve üretim teknolojisinin tercih ağırlığı da benzer şekilde daha düşüktü. Ülkemizde hem inaktif aşılar olan CoronaVac ve Turkovac hem de mRNA aşısı Comirnaty® isteğe bağlı olarak uygulanmaktaydı ve bu çalışmanın verilerinin toplandığı dönemde Turkovac aşısı yeni kullanıma geçmişti. Söz konusu dönemde inaktif ve aktif aşıların etkinliğine ve varyantlara yönelik yeni araştırmalar yayımlanmış, medyada da konu gündeme getirilmiştir (23-26). Bu durum CoronaVac ve Comirnaty® aşılarının tercih ağırlığının daha yüksek olmasını açıklayabilir.

Analize dahil edilen öğrencilerin neredeyse tamamının aşı olmuş olması çalışmamızın kısıtlılıklarındandır. Aşı ile ilgili tereddütleri olan öğrenci sayısı azdır. Bu nedenle çalışma sonuçları aşı güvensizliği olan öğrencilerin tercihlerini yansıtmayabilir. Benzer şekilde çalışmanın tek merkezli yapılması bulguların tüm popülasyon için genellenmesini de mümkün kılmamaktadır. Diğer yanda, ülkemizdeki genç bireylerin COVID-19 aşı tercihlerine yönelik yapılan ilk çalışma niteliğinde olması ve rasyonalite sorularıyla cevapların kontrol edilmesi çalışmamızı güçlü yönleridir.

Çalışmamıza katılan üniversite öğrencilerinin neredeyse tamamı COVID-19 aşısı olmuşken %70’inden fazlasının aşıya ilişkin görüşlerinin olumlu olduğu görüldü. Aşı tercihlerini etkileyen faktörler önem sırasına göre; aşının etkililik düzeyi, ciddi yan etki sıklığı, bulaştırıcılığı azaltma düzeyi, koruyuculuk süresi, üretim yeri ve üretim teknolojisi idi. Etkililiği ve bulaştırıcılığı azaltma düzeyi iyileştirilip yan etki sıklığı azaltıldığı takdirde aşıların tercih edilme oranı %77’ye kadar artmaktaydı. Literatürden farklı olarak aşı etkinliği yanında bulaştırıcılığı azaltma düzeyinin tercihlere etkisinin yüksek olması da çalışmamızın önemli bulgularından biridir.

Sonuç olarak; bu çalışmanın sonuçları benzer bir salgın durumunda toplumsal bağışıklığı sağlamak için gençlerin veya hastalık riski düşük grupların aşılanmaya ikna olmaları için yol gösterici olabilir. Salgın kontrolünde; toplum katılımının önemini vurgulamak ve aşı gibi salgınla mücadele mekanizmalarıyla ilgili güncel bilgi üretmek ve paylaşmak öncelikli olmalıdır.

Ek Dokümanları görüntülemek için tıklayınız.