GİRİŞ

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), 11 Mart 2020 tarihinde koronavirus hastalığı 2019 (COVID-19) için pandemi ilan etmiştir; 03 Mart 2024 tarihi itibari ile 774 834 251 doğrulanmış ve 7 037 007 ölüm olgusu bildirilmiştir (1). Günümüzde salgının beşinci yılına girilmesine rağmen, COVID-19 infeksiyonu beklentilerin aksine mevsimsel özellik kazanmamış yılda 2-3 kez dalgalanmalar ile seyretmiştir. Amerika Birleşik Devletleri
(ABD)’nde 2023 yılında, COVID-19 mevsimsel gribe göre altı kat daha fazla hastane başvurusuna, beş kat daha fazla hastane yatışına ve üç kat daha fazla ölüme neden olarak toplamda 75 000 kişinin hayatını kaybetmesine sebep olmuştur (2). Dünya Sağlık Örgütü her ne kadar pandemi ilanını sonlandırmış olsa da COVID-19 olgularının artışına dikkat çekmektedir (3).Ülkemizde COVID-19 ile ilgili izlem sonlandırılmış olduğu için güncel sayı net olarak bilinmemektedir; ancak tıpkı pandemi sürecinde olduğu gibi mevcut durumun dünyadaki durum ile paralel olduğu düşünülmektedir. Bugün gelinen noktada, pandemi sürecinde hastalığın etkisinin azaltılması ve virusun yayılmasının önlenmesi için toplum bağışıklığının oluşturulmasının kritik öneme sahip olduğu aşikardır (4,5).

COVID-19 pandemisi sırasında, DSÖ tarafından da nitelendirildiği gibi bir “infodemi” yaşanmış olup geleneksel medyada ve çevrimiçi platformlarda, bilimsellikten uzak, doğru olmayan ve halkı korkutacak haberler hızla yayılmıştır; bu durum sağlık sisteminin çift yük altında kalmasına neden olmuş, sağlık kurumları ve çalışanları salgınla mücadele ederken yanlış içeriklerle de baş etmeye çalışmıştır (6,7). Aşılamalar başladıktan sonra, yanlış içeriklerin artması ve aşı yaptıranların kalp krizi geçirdiği, aşının kısırlığa neden olduğu, aşı yaptıranlara çip takıldığı gibi bilimsel dayanağı olmayan haberler ve bilgilerin yayılması nedeniyle insanların aşı olma kararları da olumsuz yönde etkilenmiştir (8). Son yıllarda dünya genelinde ve ülkemizde benzer nedenlerle aşı karşıtlığının hızla yayıldığı bilinmektedir. Hekimlerin %59.5’i aşı karşıtlığı ile karşılaşmaktadır (9).

Çiçek, çocuk felci gibi hastalıklar bize bulaşıcı hastalıklar ile mücadelede en başarılı ve ekonomik yolun toplum bağışıklığı olduğunu göstermiştir. Aşılar, toplumda bağışıklık oluşturarak hastalığın yayılmasını engeller ve ciddi sağlık sorunlarına ilişkin sonuçları azaltır. Bu, bireylerin ve toplumun genel sağlığını korumak için son derece etkili bir stratejidir. COVID-19 gibi bulaşıcı hastalıkların kontrol altına alınması kolektif bir çaba gerektirir. Dünya Sağlık Örgütü COVID-19’un bulaşmasını önlemek, kontrol altına almak ve durdurmak için aşılamanın kritik bir öneme sahip olduğunu vurgulamıştır (10,11).

Sağlık okuryazarlığı (SOY), sağlıkla ilgili yanlış bilgileri ayırt etme ve doğru sağlık davranışlarını gerçekleştirme yeteneğinde kritik bir rol oynar. Bu bağlamda, “aşı okuryazarlığı” kavramı SOY üzerine kurulabilir. Aşı okuryazarlığı, bireylerin doğru aşı bilgisine erişmelerini ve bu bilgiye dayanarak bilinçli kararlar almalarını sağlar. Aşıların sağlık için önemini anlamak, aşıların yan etkileri ve riskleri konusunda gerçekçi bir kavrayışa sahip olmak ve aşı kararlarını bilimsel kanıtlara dayandırmak gibi konular da bu çerçevede önemlidir (12). COVID-19’a karşı aşılanmanın teşvik edilmesi için aşı okuryazarlığı düzeyinin yükseltilmesi kritiktir. Buradan hareketle çalışmamızda, COVID-19 için önerilen aşı şemasını tamamlamayan bireylerin aşı okuryazarlık düzeylerinin değerlendirilmesi amaçlandı.

YÖNTEMLER

Çalışmamız, Ankara İli Çankaya İlçesi’nde Mart-Mayıs 2022 tarihleri arasında yürütülen kesitsel tipte bir araştırmadır. Araştırmanın yapılabilmesi için gerekli resmi izinler alınmış ve Dr. Abdurrahman Yurtaslan Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu tarafından 31 Mart 2022 tarih ve 2022-3/26 karar numarasıyla onaylanmıştır.

Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, Ankara ilinin nüfusu en yüksek ilçesi Çankaya’dır; 01 Şubat 2022 tarihi itibariyle 454 974 (%47.9)’ü erkek, 494 291 (%52.1)’i kadın olmak üzere toplam nüfus 949 265’tir. İki doz orijinal monovalan COVID-19 aşısı olması gereken hedef nüfus 01 Şubat 2022 tarihi itibariyle yaklaşık olarak 830 000’dir (13). Çankaya ilçesinde 28 Şubat 2022’de hedef nüfusun %84.4’ü en az iki doz orijinal monovalan COVID-19 aşısı olmuştur. Çalışmamız kapsamında, T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Yönetim Sistemi (HSYS)’den, Ankara İli Çankaya İlçesi’nde ikamet eden, iki doz orijinal monovalan COVID-19 aşısını olmuş fakat zamanı geldiği halde üçüncü doz orijinal monovalan aşılarını olmamış 252 315 kişi saptandı ve bu kişiler çalışmanın evrenini oluşturdu (14). Çalışmanın örneklem sayısı “web” tabanlı, açık kaynak bir yazılım olan OpenEpi versiyon 3.01 (https://www.openepi.com/Menu/OE_Menu.htm) ile hesaplandı; %99 güven aralığı (GA)’nda, α= 0.05, d=%5, tasarım etkisi 1.0 ve yetersiz COVID-19 aşı okuryazarlığı prevalansı %40 alınarak hesaplanan örneklem sayısı 636 idi. Halk Sağlığı Yönetim Sistemi aşı modülü ekranında 250 kişiyi gösterir şekilde sayfalar oluşturuldu ve her sayfada bulunan en son kişi telefon ile arandı. Ulaşılamayan, çalışmaya katılmayı kabul etmeyen, iletişim kurulamayan kişiler için bir sonraki hasta arandı. Katılmayı kabul eden toplam 600 (%94.3) kişi ile çalışma tamamlandı.

Araştırmacılar, mesai saatleri içerisinde seçilen kişileri telefon ile arayarak çalışmanın amacı ve konusu hakkında bilgilendirdi; ardından çalışmaya katılmayı kabul edenler ile anket formu dolduruldu. İki bölümden oluşan anket formunun ilk bölümü katılımcıların demografik özelliklerini, COVID-19 hastalık öykülerini ve aşı geciktirme nedenlerini sorgulayan sorulardan oluşmaktaydı.  İkinci bölüm ise 12 maddeden oluşan COVID-19 Aşı Okuryazarlığı Ölçeği’ni içeriyordu. Ishikawa ve arkadaşları (15) tarafından, kronik hastalıklarda sağlık okuryazarlığını değerlendirmek amacıyla geliştirilen bir ölçek Biasio ve arkadaşları (16) tarafından COVID-19 Aşı Okuryazarlığı Ölçeği olarak uyarlanmıştır. Çalışmamızda da kullanılan söz konusu ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Durmuş ve arkadaşları (17) tarafından 2021 yılında yapılmıştır.

Ölçekteki ifadeler; (1) “hiçbir zaman”, (2) “nadiren”, (3) “bazen”, (4) “sık sık” şeklinde cevaplanan 4’lü Likert tipindedir. Ölçek, “fonksiyonel aşı okuryazarlığı” ve “iletişimsel/eleştirel aşı okuryazarlığı” olmak üzere iki boyuttan oluşmaktadır. Fonksiyonel aşı okuryazarlığı, günlük hayatta kişinin kendine yetecek kadar temel okuma-yazma becerisini ve bu beceriyi kullanarak COVID-19 aşıları ile ilgili materyali okuyup anlayabilme becerisini ölçmeyi; iletişimsel/eleştirel aşı okuryazarlığı boyutu ise, kişinin edindiği bilgileri değişen yaşam ve sağlık şartlarında kullanabilmesini ve eleştirel gözle değerlendirebilme becerisini ölçmeyi amaçlar. Ölçekten elde edilen puanların ortalamasının 4’e yakın olması aşı okuryazarlığı düzeyinin yüksek olduğunu göstermektedir (16,17).

İstatistiksel Analizler

Verilerin analizi, SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) versiyon 20.0 programı (IBM Corp., Armonk, NY, ABD) ile yapıldı. Çalışma grubunun tanımlayıcı bilgileri sayı (n), yüzde (%), standart sapma (SS) ve ortalama ile sunuldu. Verilerin normal dağılıma uygunluğu Shapiro-Wilk testi ile değerlendirildi. Verilerin karşılaştırılmasında Mann-Whitney U ve Kruskal-Wallis testleri kullanıldı. Çok değişkenli analiz için COVID-19 Aşı Okuryazarlığı Ölçeği’nden alınan puanların “e” tabanına göre logaritması alındı ve çoklu doğrusal regresyon analizi uygulandı. İstatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak kabul edildi.

BULGULAR

Katılımcıların 372 (%62)’si kadın, 228 (%38)’i erkekti; yaş ortalaması 51.0±13.6 yıl olup ortanca değeri 52 (min.-maks=21-94) bulundu. Kendi beyanlarına göre katılımcıların 317 (%52.8)’si daha önce COVID-19 geçirmemişti.

Tablo 1. Ölçeğe İlişkin Puanlar

COVID-19 aşı okuryazarlığı ölçeğinin genel puan ortalaması 2.0±0.5, ortanca değeri 1.9 (1.0-4.0), fonksiyonel beceriler alt bölümünün puan ortalaması 1.6±0.5, ortanca değeri 1.5 (1.0-4.0), iletişimsel/eleştirel beceriler alt alanından alınan puan ortalaması 2.2±0.6, ortanca değeri 2.1 (1.0- 4.0) idi (Tablo 1).

Tablo 2. Katılımcıların Özelliklerine Göre COVID-19 Aşı Okuryazarlığı Ölçeği ve Alt Boyut Puanlarının Karşılaştırması

Çalışmada COVID-19 aşı okuryazarlığı ölçek genelinden ve alt alanlarından alınan puanlar ile cinsiyet arasında ilişki bulunamadı (her biri için p>0.05). Kırk yaş altında olanların diğer yaş gruplarına göre ve evli olmayanların evlilere göre ölçek genelinden ve iletişimsel/eleştirel beceriler alt alanlarından aldıkları puanlar daha düşüktü (her biri için p<0.05). Grip aşısını yaptıranlarda yaptırmayanlara göre fonksiyonel beceriler alt alanından alınan puan, COVID-19 geçirmeyenlerde geçirenlere göre iletişimsel/eleştirel beceriler alt alanından ve ölçek genelinden alınan puanlar istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha yüksekti (her biri için p<0.05). Zatürre aşısı yaptırma durumu ve görüşme sonrasında aşı olma karar dağılımları ile COVID-19 aşı okuryazarlığı ölçek genelinden ve alt alanlarından alınan puanlar arasında ilişki bulunamadı (p>0.05). Araştırmaya katılanların, COVID-19 aşı okuryazarlığı ölçeği ve alt boyutlarının puanlarının karşılaştırması Tablo 2’de verildi.

Tablo 3. Katılımcıların Özelliklerine Göre COVID-19 Aşı Okuryazarlığı Ölçeği ve Alt Boyut Puanlarının Karşılaştırması (Çok Değişkenli Analiz Sonuçları)

Çalışmada tek değişkenli analizlerde p<0.05 düzeyinde anlamlılık gösteren değişkenler ile çok değişkenli analiz yapıldı. Bu analiz sonucuna göre öğrenim düzeyi hem ölçek genelinden hem de alt alanlarda alınan puanlar ile anlamlılığını korurken, grip aşısı yaptıranlarda yaptırmayanlara göre fonksiyonel okuryazarlık düzeyi anlamlı şekilde daha yüksekti (her biri için p<0.05). Çok değişkenli analiz sonuçları Tablo 3’te verildi.

Şekil 1. Katılımcıların İlk İki Doz COVID-19 Aşı Tercihlerinin Dağılımı

İlk iki doz COVID-19 aşısı tercihlerine bakıldığında, katılımcıların 526 (%87.7)’sı CoronaVac (Sinovac Life Sciences, Pekin, Çin) ve 57 (%9.5)’si Pfizer-BioNTech mRNA aşısı olmuştu; 17 (%2.8)’sinde ise iki dozun her bir farklı aşılardı (bir doz CoronaVac sonrası bir doz Pfizer-BioNTech mRNA aşısı) (Şekil 1).

Tablo 4. Katılımcıların Hatırlatma Dozunu Olmama Nedenleri

Hatırlatma dozunu olmama nedenleri sorgulandığında, en sık saptanan üç neden sırasıyla; “aşı olmak için fırsat bulamama”, “COVID-19 geçirme” ve “ek hastalık, gebelik/emzirme, vb. nedenlerle endişe duyma” olarak saptandı. Katılımcıların diğer hatırlatma dozunu olmama nedenleri Tablo 4’te verildi.

Tablo 5. Kişilerin Aşılara Karşı Genel Olarak Tutumları

Katılımcıların genel olarak aşılara karşı tutumu sorgulandığında, 458 (%75.7)’i aşıların en önemli koruyucu sağlık hizmetlerinden biri olduğunu düşünüyordu; 50 (%8.3)’si ise aşılara güvenmediğini ifade etti. Kişilerin aşılara karşı genel olarak diğer tutumları Tablo 5’te verildi.

İRDELEME

COVID-19 pandemisi süreci ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak yaşanırken mücadelede en önemli unsurlardan birisi olan bağışıklama öne çıkmıştır. Bu süreçte, T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından üç monovalan aşı (Pfizer-BioNTech mRNA, CoronaVac ve Turkovac) vatandaşlara ücretsiz olarak sağlanmış ve hedef nüfusun %85.70’ine söz konusu aşılar iki doz uygulanmıştır. İllere göre bakıldığında aşılanma oranları %62.8-%89.6 arasında değişmekte olup 28 Şubat 2022 tarihi itibariyle Ankara’da bu oran %82.6’dır. Çalışmamızın yürütüldüğü Çankaya ilçesinde aşılanma oranı ise %84.4 ile Türkiye ortalamasına benzer olup Ankara ilinin genelinden daha yüksektir (18).   

Ülkemizde COVID-19 aşılama programı öncelikli olarak yaşlı nüfus (≥65 yaş) ve diğer risk grupları için planlanmıştır. Dolayısıyla yaşlı nüfusta doz tekrarları diğer yaş gruplarına göre daha önce başlamıştır. Zamanı geldiği halde üçüncü doz (hatırlatma) aşısını olmayan kişiler üzerinde yürütülen bu çalışmada, katılımcıların yaş ortalaması 51.0±13.6 yıl olup 40 yaşın altında olanların COVID-19 aşı okuryazarlık düzeyleri daha düşük bulundu. Biasio ve arkadaşları (19) tarafından yapılan çalışmada da 30 yaş altındaki kişiler ile 31-65 yaş grubundaki kişiler arasında fonksiyonel COVID-19 aşı okuryazarlığı açısından fark bulunmazken, 30 yaş ve altında iletişimsel/eleştirel beceriler alt alanından aldıkları puanların daha düşük olduğu bildirilmiştir. Benzer şekilde Durmuş ve arkadaşları (17) tarafından yapılan çalışmada, Z kuşağında (2000 yılı ve sonrasında doğanlar) COVID-19 aşı okuryazarlığının düşük olduğu gösterilmiştir. Genel olarak SOY düzeyi ile yaş arasındaki ilişki belirsiz olsa da yaş ilerledikçe SOY düzeyinin azaldığı kabul edilir; bu durum zihinsel işlevler, hafıza performansı ve gençlerin yüksek öğrenim düzeyiyle ilişkilendirilebilir. Ancak aşılamanın ileri yaşlarda yapılıyor olması durumunda yaşlı bireyler aşı olma kararı için daha fazla araştırma yapma eğilimde ve hastalık yönetimi ve önleme konusunda daha dikkatli olabilir. Buna bağlı olarak COVID-19 aşı okuryazarlık düzeylerinin de yükselmesi beklenebilir.

COVID-19 aşı okuryazarlığının SOY’un bir bileşeni olduğu düşünülürse Türkiye’de her ikisinin durumunun paralel olacağı söylenebilir. Ülkemizde genel okuryazarlık düzeyinin ve SOY düzeyinin kadınlarda daha düşük olduğu gözlemlenmesine rağmen, COVID-19 aşı okuryazarlığı düzeyi ile cinsiyet arasında belirgin bir ilişki ortaya konulamamıştır; yapılan farklı çalışmalarda da sonuçlar benzerdir (5,17,18). Diğer yanda kadınların Tayland ve Çin’de fonksiyonel ve İspanya’da eleştirel aşı okuryazarlık puanlarının yüksek olduğu, İtalya’da ise erkeklerin fonksiyonel aşı okuryazarlık düzeylerinin yüksek olduğu bildirilmiştir (19-22). Cinsiyet ile aşı okuryazarlık düzeyi arasındaki ilişki belirsiz olmakla birlikte özellikle Türkiye’de kadınların okuryazarlık düzeyleri giderek artmıştır (23). Her ne kadar tam olarak örtüşmese de SOY düzeyi genel okuryazarlık düzeyi ile ilişkilidir. Cinsiyetler arası okuryazarlık oranlarının benzer olması, COVID-19 aşı okuryazarlığı düzeylerinin de benzer olmasına neden olabilir.

Aşılar hakkındaki bilgi edinme sürecinde sistematik ve eleştirel düşünme önemlidir. Yüksek öğrenim düzeyi, bu yönde bir düşünme sürecini garanti etmemekle birlikte genellikle ilişkili olması beklenir (24). Gelir, öğrenim düzeyi ve aşı okuryazarlığı arasında pozitif bir ilişki olmalıdır. Ancak çalışmamızda, ilköğretim mezunlarının ve çalışmayanların COVID-19 aşı okuryazarlık düzeylerinin daha yüksek olduğu görüldü. Benzer şekilde, Durmuş ve arkadaşlarının (15) çalışmasında da ilköğretim mezunlarının fonksiyonel okuryazarlık alt alanından daha yüksek puan aldıkları ancak bu ilişkinin ölçek genelinde ve eleştirel alt alanda gösterilemediği belirtilmiştir (17). Biasio ve arkadaşlarının (19) İtalya’da yaptıkları çalışmada COVID-19 aşı okuryazarlık düzeyi ile aşıya olan güvenin öğrenim düzeyiyle pozitif şekilde ilişkilendirildiği bildirilmiştir. Kittipimpanon ve arkadaşlarının (21) yaptıkları çalışmanın sonuçları da benzerdir. Öte yandan, yüksek öğrenimli ve hatta işlevsel ve eleştirel yetenekleri olan bireyler, aşırı bilgi bombardımanı nedeniyle yanlış değerlendirmeler yapabilirler. Ayrıca, COVID-19 infodemisinde olduğu gibi, bireyler kendilerini oldukça bilgili hissettiklerinde düşünme becerilerini abartabilir ve yanıltıcı bilgilere karşı daha savunmasız olabilirler (8). Bu durum öğrenim düzeyi yüksek kişilerde aşı okuryazarlık düzeylerinin düşük olmasını açıklayabilir.

Çalışmamızda, evli olmayanlarda COVID-19 aşı okuryazarlık düzeyi daha düşüktü. Li ve arkadaşlarının (22) yaptıkları çalışmada da benzer şekilde evli olmayan, boşanmış/dul kişilerde COVID-19 aşı okuryazarlık düzeylerinin düşük olduğu gösterilmiştir. Correa-Rodríguez ve arkadaşlarının (20) yaptıkları çalışmada ise dul (eşi ölmüş) kişilerde eleştirel/kritik aşı okuryazarlık düzeylerinin daha yüksek olduğu bildirilmiştir.  Töyer-Şahin ve arkadaşlarının (25) yaptıkları çalışmada ise medeni durum ile COVID-19 aşı okuryazarlık düzeyleri arasında ilişki bulunamamıştır. Bu çelişkili sonuçlar, aşı okuryazarlığını etkileyen faktörlerin karmaşıklığını ve çeşitliliğini yansıtabilir. Daha fazla araştırma, bu ilişkilerin altında yatan nedenleri daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır.

COVID-19’un ciddi sonuçları olabildiği için Türkiye’de aşılama çalışmaları başladığında, kronik hastalığı olanlar öncelikli grup olarak ele alınmıştır (18). Bu durum, kronik hastalığı olan bireylerin hem hastalıklarını yönetmek hem de aşı olup olmama kararı için araştırmaya yönelmelerine neden olmuş olabilir. Çalışmamız, bu hipotezi destekler niteliktedir; genel olarak ve eleştirel/iletişimsel aşı okuryazarlık düzeyleri kronik hastalığı olanlarda daha yüksek bulundu. Hırvatistan’da yapılan bir çalışmada, kronik hastalığı olanlarda fonksiyonel aşı okuryazarlık düzeyinin daha düşük olduğu ve yaşla birlikte bu düzeyin azaldığı bildirilmiştir (26). Duong ve arkadaşlarının (27) çalışmasında, kronik sağlık sorunlarına bağlı olarak fiziksel kısıtlılığı olan ve olmayan bireyler arasında aşı kararsızlığı açısından bir fark olmadığı bildirilmiştir. Khiari ve arkadaşlarının (28) yaptıkları çalışmada ise kronik hastalığı olanların COVID-19 aşısı olma konusunda daha istekli oldukları gösterilmiştir.

Çalışmamızdaki katılımcıların %52.8’i beyanlarına göre COVID-19 geçirmemiştir. Geçirmeyenlerin SOY ölçeğinin iletişimsel/eleştirel beceriler ve genel puanları, geçirenlere göre daha yüksektir. Farklı araştırmalarda, COVID-19 geçirenlerle geçirmeyenler arasında SOY ve aşı okuryazarlık düzeyi açısından fark bulunmamıştır (5,17). Gusar ve arkadaşlarının (26) yaptıkları çalışmada, COVID-19 geçirmeyenlerin aşı okuryazarlık düzeylerinin hastalığı geçirip geçirmediğini bilmeyenlere göre daha yüksek olduğu bildirilmiştir. Bulca-Acar ve Akın (29)’ın  çalışmasında, COVID-19 öyküsü ile aşı okuryazarlığı arasında ilişki bulunamamıştır. Sağlık okuryazarlığı düzeyi yüksek bireylerin koruyucu ekipmanları doğru bir şekilde kullanması beklenir; bunun sonucu olarak da bir solunum yolu infeksiyonu olan COVID-19’da maskenin doğru kullanılmasıyla bu bireylerin hastalık yapıcı miktarda virusla teması önlenir.

Çalışmamızda, grip aşısı yaptıranlarda fonksiyonel aşı okuryazarlığı daha yüksekti. 2007-2017 arası yapılan bir meta analizde, grip aşısı ve el hijyeni gibi infeksiyonla ilişkili davranışlarla SOY arasındaki ilişki incelenmiştir; sınırlı SOY puanları, koruyucu sağlık davranışlarının daha az benimsenmesiyle ilişkilendirilmiş ve SOY düzeyinin bağışıklama ile ilişkili olduğu ve grip aşısı ile de pozitif bir ilişki bulunduğu bildirilmiştir (30). Düşük SOY düzeyine sahip bireylerin koruyucu tıbbi önerilere zayıf uyum ve bağlılık gösterdiğini belirten başka çalışmalar da mevcuttur (31,32). Yüksek aşı okuryazarlığı, aşı endişelerini azaltarak aşılanmaya olan isteği artırabilir. Maki ve arkadaşlarının (33) çalışması, düşük aşı okuryazarlığının, artmış aşı riski endişesiyle ilişkili olduğunu göstermiştir.

İlk iki doz COVID-19 aşısı tercihlerine bakıldığında, katılımcıların 526 (%87.7)’sı CoronaVac (Sinovac Life Sciences, Pekin, Çin), 57 (%9.5)’si Pfizer-BioNTech mRNA aşısı olmuştu. Ankara’nın bir diğer ilçesinde ilk doz COVID-19 aşılıların incelendiği çalışmada, katılımcıların %79.7’sinin Pfizer-BioNTech mRNA aşısı, %20.3’ünün CoronaVac (Sinovac Life Sciences, Pekin, Çin) aşısı olduğu bildirilmiştir (34).  Aşı tercihlerinin farklı olmasının sebebi çalışmalardaki katılımcıların sosyodemografik özellikleri ve kişisel tercihleri olabileceği gibi aşıların uygulanması sürecindeki yönetimsel ve zamansal farklılıklar olabilir. Türkiye’de dönemsel olarak farklı yaş gruplarına farklı aşılar uygulanmış, aşı tercihleri bunlara göre değişkenlik gösterebilmiştir (35).

Çalışmamızda hatırlatma dozunu olmama nedenleri sorgulandığında, en sık saptanan üç neden sırasıyla; “aşı olmak için fırsat bulamama”, “COVID-19 geçirme” ve “ek hastalık, gebelik/emzirme”, vb nedenlerle endişe duyma” olarak saptandı. Aşı yaptırmayan erişkinlerin aşı yaptırmama nedenlerinin incelendiği diğer bir çalışmada, en sık karşılaşılan nedenler sırasıyla; “sağlıklıyım, ihtiyacım yok”, “aşılar hakkında bilgimin yeterli olmadığını düşünüyorum” olmuştur (36). Birinci doz COVID-19 aşısını olan katılımcıların 2. doz aşısını yaptırmama nedenlerinin incelendiği bir çalışmada, en sık karşılaşılan nedenler sırasıyla; “zamanım/fırsatım olmadı”, “randevu alamadım” ve “ilk doz aşıda COVID-19 benzeri etkiler yaşadım, korkuyorum” olmuştur (34). Uzuner ve arkadaşları (37) ile Bal ve arkadaşlarının (38) yaptıkları çalışmalarda, aşı yaptırmama nedenleri en sık olarak sırasıyla; “konu hakkında bilgilendirilmeme” ve “aşılar hakkında bilgisi olmama” şeklindedir. Çalışmamızda, katılımcıların %75.7’si aşıların en önemli koruyucu sağlık hizmetleri olduğunu düşünürken, %8.3’ü aşılara güvenmediğini belirtti. Aşılara karşı farklı gerekçelerle olan karşıtlık veya kararsızlık, COVID-19 dahil bulaşıcı hastalıkların kontrol altına alınmasında önemli engellerden biridir (39,40). Aşıların kanıtlanan faydalarına rağmen kişiler hatta bazen sağlık çalışanları dahi aşıların güvenliğinden veya etkinliğinden şüphelenmekte ve aşılamaya yönelik olumsuz tavır sergilemektedir (6,9).

Sonuç olarak; kişilerin sağlıkla ilgili asılsız ve yanıltıcı haberleri ayırt edebilmelerinde ve kendilerinden beklenen sağlık tutum ve davranışlarını göstermelerinde SOY önemli rol oynamaktadır. Bulaşıcı hastalıklara karşı aşılanmanın teşvik edilmesinde, toplumda sağlık okuryazarlık düzeyinin yükseltilerek doğru olmayan haberlerin anlaşılabilmesinin sağlanması esastır.