GİRİŞ

Bağışıklama, bireylerin belirli hastalıklardan korunmasını sağlayarak immün sistemi güçlendirir ve infeksiyon hastalıklarına karşı daha etkili bir savunma mekanizması oluşturur (1). Aşılar, kişileri hastalıklarla karşılaşmadan önce koruma altına alarak, patojenlere karşı bağışıklık sistemini güçlendirir (2). Ayrıca doğru zamanda ve doğru yöntemle uygulandığında, bulaşıcı hastalıklardan ve bu hastalıklara bağlı ölüm ve sakatlanmalardan korunmayı da sağlar (3).

1796 yılında İngiliz Doktor Edward Jenner tarafından keşfedilen çiçek aşısı tarihte geliştirilen ilk aşı olarak kayıtlara geçmiştir (3-4). İnsanlık tarihi pek çok farklı hastalık ve bu hastalıkların tedavisi için geliştirilen yöntemler, metotlar ve teknolojilerle doludur. İnfeksiyon hastalıklarına karşı korunmanın en etkili, ucuz ve kolay yollarından biri olan aşılama, diğer tedavi yöntemlerinin aksine, var olduğu günden bugüne bilimsellikten uzak sorgulamalara maruz kalmış ve ortaya çıkan tartışmalar insanlarda aşılara karşı şüphe ve tereddüt oluşmasına neden olmuştur (4).

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), aşılar sayesinde ölümlere ve sakatlanmalara sebep olan pek çok hastalığın insidansının azaldığını ve bazı hastalıkların tamamen ortadan kalktığını bildirmiştir (5). Verilen sağlık hizmetlerinin kişilere yeterli ve eşit derecede ulaştırılamaması, aşılar hakkında doğru bilgiye ulaşmada güçlük çekilmesi gibi faktörlerin yanı sıra aşı karşıtı düşüncelerin yaygınlığı da toplumdaki düşük aşılama oranlarının sebepleri arasında gösterilmektedir (6). Geçmişi aşının keşfi kadar eski olan aşı karşıtı yaklaşımlar, 1990 yılı sonrasında tüm dünyada artış göstermiş ve ülkemiz de bu artış eğiliminden etkilenmiştir (7). Bu durumun bir sonucu olarak Türkiye’de bebeklerine aşı yaptırmayı reddeden ailelerin sayısı 2013 yılında 980 iken, 2015 yılında 5 bin 400, 2016 yılında 12 bin, 2018 yılında ise 23 bine ulaşmıştır (7-8).

İnternetin hayatımıza girmesiyle birlikte her konuda olduğu gibi sağlıkla ilgili merak edilen konularda da en çok başvurulan yöntem arama motorlarına soru sormaktır. İnternette yapılan bu aramalar sonucunda, kişiler aşı karşıtı düşünceyi destekleyen pek çok yanlış bilgi ile karşılaşmakta ve söz konusu bilgilerin yaygınlığı da artmaktadır (9). Diğer yanda sadece tıp profesyonellerinin karar vermesi gereken sağlıkla ilgili bazı konularda da sosyal mecralardaki danışma gruplarının etkisi gün geçtikçe artmaktadır (10). Aşı hakkında yapılan yanlış ve olumsuz haberlerin, aşı tereddütünün sosyal medya aracılığıyla yeniden yayılmasına sebep olabileceği düşünülmekte ve etkileşimli medya araçlarının kişilerin aşılara yönelik tutumlarını etkileyebileceği belirtilmektedir (11).

Bu çalışmanın amacı, aşı tereddütü, reddi ve karşıtlığı kavramlarını birbirinden ayıran ve kapsamlı bir değerlendirme sunan, geçerli ve güvenilir bir Türkçe Aşı Karşıtlığı Ölçeği geliştirmektir. Bireyin aşı tereddüt düzeyini belirleyen pek çok ölçek geliştirilmiş olmakla birlikte bu ölçekler aşı tereddütü ve aşı reddini aşı karşıtlığı ile benzer anlamda kullanmıştır. Doğrudan aşı karşıtlığına odaklanan ilk ölçek olma özelliğini taşıyan çalışmamızda, aşı karşıtlığı kavramının boyutlarını ve ölçekte kullanılacak maddeleri belirlemek için sosyal medya araçlarından biri olan instagram uygulamasındaki aşı karşıtı paylaşım ve yorumlar netnografi yöntemi kullanılarak analiz edildi.

YÖNTEMLER

Ölçek geliştirme sürecinde ölçüm aracını meydana getiren faktörleri açıklayan betimsel bir çalışma yapıldı. Bu kapsamda, öncelikli olarak instagram uygulaması üzerinden aşı karşıtı söylemlerde bulunan ve en çok takipçisi olan üç Türkçe hesap, netnografi yöntemiyle incelendi ve aşı karşıtı söylemler belirli temalar altında toplandı (12). Daha sonra, aşı tereddütü ya da reddi yaşayan yedi kişi ile yarı yapılandırılmış formlar (Ek-3) aracılığıyla mülakatlar yapıldı ve bu kişilerin aşı karşıtı düşüncelerini destekleyen nedenler kapsamında aşı karşıtlığının boyutları ortaya konuldu.

Elde edilen temalar, aşı karşıtlığının boyutları altında gruplandırıldı ve anket için kullanılacak ölçek havuzu bu temalar altında yer alan ve en sık tekrar eden maddelerden oluşturuldu. Ölçek havuzunda yer alan maddeler, kapsam geçerliliğinin sağlanması için halk sağlığı alanında çalışan veya biyolog olan ve aşı karşıtlığı üzerine çalışmalar yapmış beş uzman tarafından değerlendirildi. Aşı karşıtlığı ölçeği için oluşturulan madde havuzu (Ek-2) beş faktör altında toplanan 52 maddeden oluşmakta idi.

Seçilen maddelerden oluşturulan anket formu, belirlenen örneklem grubuna uygulandı. Nicel araştırma sürecinde, tesadüfi olmayan örnekleme yöntemlerinden kolayda örnekleme yöntemi tercih edildi. Anket formu, pilot çalışma için 260 kişiye, ana çalışma için ise 509 kişiye uygulandı. Hem pilot hem de ana çalışma anketleri, Google Formlar üzerinden Eylül-Ekim 2022 döneminde katılımcılara ulaştırıldı. Katılımcılara internet üzerinden ulaşılmış olması nedeniyle internet erişimi olmayan kişilerin çalışmaya dahil edilememesi çalışmamızın önemli kısıtlıklarından biridir.

Araştırmada elde edilen veriler, %95 ve %99 güven aralığı (GA)’nda, SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) versiyon 24.0 programı (IBM Corp., Armonk, NY, ABD) ve LISREL istatistik yazılımı versiyon 8.7 (Scientific Software International Inc., ABD) ile analiz edildi. Ölçeklerin geçerlik ve güvenirliğini değerlendirme amacıyla sırasıyla madde analizi, güvenirlik analizi, madde-toplam korelasyon analizi, madde ayırt edicilik analizi ve açıklayıcı faktör analizi (AFA) kullanıldı. Daha sonra ana çalışmaya geçildiğinde, ölçeklerin doğrulayıcı faktör analizi (DFA) yapıldı, uyum indekslerine ve ortalama açıklanan varyans (average varience extracted – AVE) – bileşik güvenirlik (composite reliability – CR) değerlerine bakıldı. Ayrıca, araştırmanın pilot ve ana çalışmalarında her bir katılımcının demografik özelliklerini belirlenmek için frekans analizleri ve betimleyici analizler yapıldı.

Bu yazı, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hamidiye Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Yönetimi Doktora Programı için hazırlanan tez çalışması kapsamında hazırlandı. Çalışma Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hamidiye Bilimsel Araştırmalar Etik Kurulu tarafından 04 Şubat 2022 tarih ve 5/1 karar numarasıyla onaylandı.

BULGULAR

Tablo 1. Pilot Çalışmadaki Katılımcıların Demografik Özellikleri

Tablo 2. Aşı Karşıtlığı Ölçeğine İlişkin Madde İstatistikleri

Tablo 3. Aşı Karşıtlığı Ölçeğine İlişkin Yeni Madde İstatistikleri

Araştırma kapsamında pilot çalışmaya katılan 260 kişinin sosyodemografik özellikleri Tablo 1’de ve anket formu ekler bölümde sunuldu
(EK 4). Ölçeğe ilişkin yapılan madde analizi Tablo 2’de verildi. Ölçekteki her bir maddenin kendisi dışındaki maddelerle olan korelasyonunun 0.30’un altında bir değer almaması beklenmekte idi (13); çalışma sonuncunda ilişkinin 0.30’un altında olduğu toplam 17 madde tespit edildi ve bu nedenle 9, 16, 17, 19, 23, 24, 25, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 46, 50 ve 51 numaralı maddeler ölçekten çıkarıldı (Tablo 2). Ölçekten söz konusu maddelerin çıkarılması nedeniyle yeniden madde analizi yapıldı ve yeni istatistik değerleri Tablo 3’te verildi. Ölçekte kalan 35 maddenin diğer maddelerle olan ilişkisine bakıldığında 0.30 değerinin altında kalan madde olmadığı görüldü. Ölçeğin iç tutarlılığını belirlemek için Cronbach alfa (CA) güvenirlik analizi yapıldı ve güvenirlik düzeyinin madde çıkarımı sonrasında 0.954’ten 0.985’e yükseldiği belirlendi. Bu değer beklenenden yüksek düzeyde idi (14).

Tablo 4. Aşı Karşıtlığı Ölçeğinin Maddeleri ile Ölçek Toplam Korelasyon Değerleri

Geliştirilen ölçeğin maddeleri ile ölçek toplam korelasyon değerleri Tablo 4’te sunuldu. Madde-toplam ilişki katsayısı (r) tüm maddeler için 0.30’un üzerinde olup maddelerin ölçme gücünün yeterli seviyede olduğu tespit edildi. Ölçek maddeleri ile toplam puan arasındaki korelasyon değerlerinin 0.710-0.908 arasında değiştiği ve ilişkilerin istatistiksel açıdan anlamlı olduğu belirlendi (p<0.01). Bu bulgular doğrultusunda, ölçeğin maddeleri arasında tutarlılık sorunu olmadığı sonucuna ulaşıldı (15).

Tablo 5. Aşı Karşıtlığı Ölçeğine Ait Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) Testi ve Barlett Küresellik Testi Sonucu

Tablo 6. Aşı Karşıtlığı Ölçeğinin Öz Değerleri ve Açıkladıkları Varyans Düzeyleri

Elde edilen verilerin geçerliğini test etmek amacıyla AFA uygulandı. Faktör analizinin ön koşulu olarak, değişkenler arasındaki ilişkinin varlığını ve veri yapısının faktör analizine uygunluğunu değerlendirmek için Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) testi ve Bartlett küresellik testleri gerçekleştirildi (16); KMO değeri 0.60’tan büyük ve Bartlett küresellik testi sonucu ise %99 GA düzeyinde idi (p<0.01) (Tablo 5).  Bulgularımız, örneklem büyüklüğünün faktör analizine uygun olduğunu ve verilerin çok değişkenli normal dağılımdan geldiğini gösterdi (17). Bu sonuçlar verilerimizin AFA için de uygun olduğunu gösterdi (Tablo 6).

Şekil 1. Ölçeğe Ait Yamaç Grafiği

Ölçek çok faktörlü bir yapı sergilediği için, maddelerin hangi faktörler altında yer alacağına doğru bir şekilde karar verilmesi önem arz etmekte idi. Bu sebeple çalışmamızda, “Varimax” dik döndürme tekniğine başvuruldu ve döndürme sonrasında ölçeğin öz değerlerinin 1’in üzerinde beş faktörlü bir yapıda olduğu görüldü. Bu beş faktör, ölçeğin toplam varyansının %85.057’sini açıklamaktaydı. Literatürde, varyans oranının %40-%60 arasında olması yeterli görülmektedir (18). Bu nedenle aşı karşıtlığı ölçeği için elde edilen varyans oranı oldukça güçlü bir açıklayıcılığa işaret etmektedir. Ölçeğin faktör yapısını daha doğru bir şekilde belirlemek için faktör noktalarının hangi öz değerler noktasında kırıldığını gösteren yamaç grafiği (scree plot) oluşturuldu (Şekil 1). Bu grafik incelendiğinde, ölçeğin döndürme sonrasında öz değerinin 1’in altına düştüğü kırılma noktasının 5. faktörden sonra gerçekleştiği görüldü; 6. faktörün öz değerinin 1’in oldukça altında kalması nedeniyle, ölçeği en iyi açıklayan yapının 5 faktörlü olduğu sonucuna ulaşıldı.

Tablo 7. Aşı Karşıtlığı Ölçeği Maddelerine Ait Faktör Yük Değerleri

Aşı karşıtlığı ölçeği maddelerinin faktör yük değerleri Tablo 7’de sunuldu. Bir maddenin faktör yükünün 0.45’in altında olması durumunda ölçekten çıkarılması gerekmektedir (18). Ancak çalışmamızda, tüm maddelerin faktör yükleri 0.45’in üzerinde olduğu için hiçbir maddenin çıkarılmasına gerek kalmadı. Diğer yanda, maddelerin kararsızlık durumu incelendi ve faktörler arasındaki yük farklarının 0.10’dan büyük olduğu görüldü. Bu bulgu, maddelerde herhangi bir kararsızlık durumu olmadığının göstergesi idi (19).

Tablo 7’de yer alan her bir faktörün kendi içindeki iç tutarlık düzeyinin 0.70’ten büyük olduğu tespit edildi (15); bu durum faktörlerin yüksek düzeyde güvenirliğe sahip olduğunu göstermektedir (CA>0.70).

Tablo 8. Maddelerin Ayırt Ediciliğinin %27’lik Alt ve Üst Gruplara Göre Test Edilmesi

Tablo 9. Ana Çalışmadaki Katılımcıların Demografik Özelliklerine Göre Dağılımları

Katılımcıların %27’lik alt ve üst gruplarını belirlenmek için aşı karşıtlığı ölçeğine verilen yanıtların toplam puanları küçükten büyüğe doğru sıralandı ve Tablo 8’de sunuldu. Alt ve üst grup analizi çerçevesinde, sıralanan puanların en düşük %27’lik kısmını oluşturan ilk 70 katılımcı ile en yüksek %27’lik kısmını oluşturan diğer 70 katılımcının puanları incelendi (20). Maddelerin ayırt ediciliğini değerlendirmek için yapılan bu analizde, %27’lik alt ve üst gruplara ait değerlerin tüm maddeler için istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olduğu belirlendi (p<0.01). Ana çalışmadaki katılımcıların demografik özellikleri Tablo 9’da sunuldu.

Şekil 2. Aşı Karşıtı Ölçeğinin Doğrulayıcı Faktör Analizi Sonucuna Ait Yol Diyagramı

Şekil 3. Aşı Karşıtı Ölçeğin t Değerlerine Ait Yol Diyagramı

Açıklanan faktör yapısının doğrulanması için LISREL istatistik yazılımı versiyon 8.7 (Scientific Software International Inc., ABD) kullanılarak aşı karşıtı ölçeğine yönelik DFA gerçekleştirildi; DFA sonucunda elde edilen standardize edilmiş beta kat sayıları Şekil 2’de verildi. Söz konusu analiz sonucunda, ölçeğe ait maddelerin faktör yüklerinin 0.76 ile 0.97 arasında değiştiği görüldü; bu değerler kabul edilebilir sınırlar içinde idi (21). Modelin uyum düzeyini artırmak için 34-44, 47-47 ve 48-49 numaralı maddeler arasında modifikasyon yapıldı. Maddeler ile örtük değişkenler arasındaki ilişkilerin istatistiksel anlamlılık düzeyini ifade eden t değerlerinin 2.58’den büyük olduğu görüldü ve p değerleri <0.01 ile istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bulundu (16). Ölçeğin faktör yüklerine ait t değerleri Şekil 3’te sunuldu.

Tablo 10. Araştırma Kapsamında İncelenen Uyum Kriterlerinin Sınırlılıkları (22)

Tablo 11. Aşı Karşıtlığı Ölçeğine ait Uyum Kriterlerinin Sonuçları

Doğrulayıcı faktör analizi modelinin kabul edilip edilmeyeceğine karar verebilmek için uyum kriterlerine bakılmaktadır. Schermelleh-Engel ve arkadaşlarının (22) çalışmasına göre kabul edilebilir ve mükemmel uyum kriterleri Tablo 10’da, ölçeğe ilişkin DFA sonucunda modifikasyon öncesi ve sonrası elde edilen uyum indeksi değerleri Tablo 11’de sunuldu (23).

Doğrulayıcı faktör analizi sonucunda elde edilen uyum kriterleri incelendiğinde, en önemli uyum göstergelerinden biri olan ki-kare /serbestlik derecesi (X2/df) oranının modifikasyon sonrası 4.045 olduğu belirlendi. Bu değer kabul edilebilir uyum düzeyindedir. Ayrıca, tahmin hatalarının ortalamasının karekökü (Root Mean Square Error of Approximation – RMSEA) değerinin 0.077 ile kabul edilebilir uyum düzeyinde olduğu; diğer uyum iyiliği indekslerinin ise kabul edilebilir ve mükemmel uyum aralıklarında olduğu belirlendi. Tüm bu sonuçlar ile açıklanan faktör yapısının doğrulandığı kabul edildi.

Tablo 12. Geliştirilen Ölçeğin Boyutlarına Ait Güvenirlik, AVE ve CR Değerleri

Ölçüm modelinin güvenirliği, AVE-CR değerlerine bakılarak sınandı. Tablo 12’de sunulan CR değerinin eşik değer olan 0.70’in ve AVE değerinin ise eşik değer olan 0.50’nin üzerinde olduğu tespit edildi; bu durum ölçüm modelinin güvenirliğini ve yakınsama geçerliğini gösterdi (21). Diğer yanda, ana çalışma sonucunda da ölçeğin tüm boyutlarının ve genel güvenirlik düzeyinin yüksek olduğu tespit edildi (CA>0.70).

Yapılan tüm bu çalışmalar neticesinde son halini alan ölçek bir soru formu olarak EK 5’te sunuldu.

İRDELEME

Çalışma kapsamında, aşı karşıtı düşüncelerin sosyal medya aracılığıyla aşı tereddüt sürecine nasıl etki ettiği analiz edildi ve aşı karşıtlığının boyutları tanımlanarak bu boyutlar temelinde beş faktörlü 35 maddelik bir ölçek geliştirildi. Ölçeğin faktörleri; Aşının Koruyucu Değeri, Çarpıtılmış Bilimsellik, Aşı Yerine Geçenler, Aşı Tereddütü/Reddi ve Aşı Karşıtlığı’dır. Her bir faktör en az üç madde içermekte olup geliştirilen ölçek diğer ölçekler gibi önceden tanımlanmış herhangi bir yaş, grup veya aşıya özgü değildir. Ölçeğin açıklanan varyans değeri %85.057, aşı karşıtlığı ölçeğine ilişkin CA değeri ise 0.985 olarak tespit edildi.

Sosyal medyanın aşı tereddütü üzerine etkisini irdeleyen çalışmaların çoğu kavramsal olarak aşı tereddütü ve reddini temel almakta ve aşı karşıtlığı kavramını bu iki kavramla eş anlamlı olarak kullanmaktadır (24). Çalışmamız kapsamında ise aşı karşıtlığı kavramı temel alınarak ve aşı tereddütü, aşı reddi ve aşı karşıtlığı kavramları arasındaki farklar gözetilerek ölçek geliştirildi. Aşı tereddütü ile mücadeleyi gündeminden düşürmeyen DSÖ, aşı tereddütünü etkileyen faktörlerin yerel düzeyde daha iyi anlaşılabileceğini bildirmiştir (25).  Çalışmamız da Türkiye’de yaşayan kişilerin aşı tereddüt sürecini etkileyen faktörlerden yola çıkmıştır; geliştirilen ölçeğin yüksek iç tutarlılığa sahip olması (CA=0.985) bu amaca hizmet ettiğini göstermektedir.

Ölçeğin geliştirilme sürecinde, faktörler altında yer alan maddelerin net, kolay anlaşılabilir ve tek anlamlı olmasına dikkat edildi ve ölçeğin puanlaması için “Kesinlikle Katılmıyorum”, “Katılmıyorum”, “Kısmen Katılmıyorum”, “Kısmen Katılıyorum”, “Katılıyorum”, “Kesinlikle Katılıyorum” ifadeleri kullanıldı. İlk faktör olan “Aşının Koruyucu Değeri” dışındaki tüm ifadeler aşı hakkında olumsuz yargı taşımakta olup bu maddeler 1’den 6’ya doğru puanlandı. Aşının Koruyucu Değeri faktörü ise aşı hakkında olumlu yargı taşıdığı için yanıtlara verilen puanlar 6’dan geriye doğru verildi. Ölçekten alınabilecek puanların toplamı 35 ile 210 arasında değişmektedir; ölçekten elde edilen puanın yüksek olması, kişinin aşı karşıtlığı düzeyinin yüksekliğini göstermektedir.

Geliştirilen ölçeğe ait AFA sonucunda ölçeğin beş faktörlü bir yapı sergilediği görüldü. Çok faktörlü yapı sergileyen ölçek maddelerinin hangi faktör altında olacağına daha doğru karar verebilmek için döndürme tekniğinden yararlanıldı, geliştirilen ölçeğin döndürme sonrasında öz değerleri 1’in üzerinde olan beş faktörlü bir yapıda oluştuğu belirlendi. Bu beş faktörün ölçeğin %85.057’sini açıkladığı görüldü. Her bir faktörün açıkladığı varyans düzeyine bakıldığında “aşı tereddütü/reddi” faktörünün ölçeğin %27.58’ini, “aşı karşıtlığı” faktörünün ise ölçeğin %17.674’ünü açıkladığı görüldü.  Aşı karşıtlığı ölçeği maddelerine ait faktör yük değerleri hesaplandığında ise maddeler arasında herhangi bir kararsızlık durumu görülmedi; “aşı tereddütü /reddi” ve “aşı karşıtlığı” faktörleri birbirinden ayrılmıştı. Ayrıca ilgili faktörlerin iç tutarlılıklarını ifade eden güvenirlik düzeylerinin oldukça yüksek olduğu (“aşı tereddütü/reddi” faktörü için CA=0.987; “aşı karşıtlığı” faktörü için CA=0.964) tespit edildi.

Gilkey ve arkadaşları (26) tarafından 2014 yılında gerçekleştirilen bir çalışmada, ergenlik dönemlerinde yapılan aşılara yönelik olarak ebeveyn güvenini ölçmek için üç faktörlü kısa bir aşı tereddüt ölçeği geliştirilmiştir. Ölçek, Sağlık İnanç Modeli temel alınarak ve 13-17 yaş arasında en az bir çocuk sahibi olan 9623 ebeveynin aşı inancı anketine verdikleri yanıtlar üzerinden geliştirilmiştir. Opel ve arkadaşları (27) tarafından 2011 yılında yapılmış bir başka çalışma, çocukluk çağı aşılarına ilişkin ebeveyn tutumlarını ölçmek amacıyla yapılmıştır. Söz konusu çalışmada, aşı tereddütü yaşayan ebeveynlerin tereddüt düzeyini belirlemede kullanılacak bir ölçme aracı geliştirilmiş olup ölçek 18 madde ve üç faktörden oluşmuştur. Ergen aşılarına yönelik tereddütlü ebeveynleri belirlemek amacıyla geliştirilen güvenilir ve geçerli bir diğer ölçek Roberts ve arkadaşları (28) tarafından 2015 yılında geliştirilmiştir. Ergen popülasyonu için aşıya özgü tereddütleri daha iyi anlamayı hedefleyen çalışma, Çocukluk Çağı Aşılarına İlişkin Ebeveyn Tutumu anketinin bir başka versiyonu olarak literatüre kazandırılmıştır. Bir diğer aşı tereddütü ölçeği, Kanada’da 2018 yılında Shapiro ve arkadaşları (29) tarafından geliştirilmiştir; iki faktörlü bir yapı ortaya koyan ölçek aşı tereddütünün yanı sıra aşı tutumu ve aşı reddi konusunda da ölçüme olanak vermektedir. Kızamık, Kabakulak, Kızamıkçık (3K) aşısına karşı ebeveyn tutumunu değerlendiren bir ölçek de 2011 yılında Brown ve arkadaşları (30) tarafından geliştirilmiştir (30). 5-18 yaş arasında çocuğu olan 535 ebeveyn üzerinden yapılan bu çalışma 20 maddeden oluşmaktadır. McRee ve arkadaşlarının (31) 2010 yılında yaptıkları çalışmada ise HPV aşısı için tutum ve inançları ölçen bir aşı tereddüt ölçeği geliştirilmiştir.

Türkiye’de geliştirilen ilk ve tek aşı tereddütü ölçeği, Kılınçarslan ve arkadaşları (32) tarafında uzun ve kısa form olarak oluşturulmuş olup uzun form dört, kısa form ise üç boyuttur. Makale olarak yayınlanan bu çalışmada, kısa formdaki faktörler “aşı yararı ve koruyucu değeri”, “aşı karşıtlığı”, “aşı olmamak için çözümler” olarak ifade edilirken uzun forma “aşı tereddütünün meşrulaştırılması” faktörünün eklendiği görülmüştür. Çalışmanın yayımlanan ölçeğinde “Aşı Karşıtlığı Ölçeği” yazmaktadır; ancak makale ana metninde amaç “bireylerin aşı tereddüt düzeyini ölçmek için kullanılacak geçerli ve güvenilir bir Türkçe ölçek geliştirmektir” şeklinde sunulmuştur. Ölçeğin faktörleri altında yer alan ifadeler karşılaştırıldığında, Kılınçarslan ve arkadaşlarının (32) çalışmasındaki aşı tereddütü ve karşıtlığı kavramlarının benzer şekilde kullanıldığı görüldü.

Bizim çalışmamız, aşı tereddütü ve aşı karşıtlığı kavramlarını birbirinden net çizgilerle ayırarak ele almaktadır. Geliştirilen ölçekte, aşı tereddütü/reddi ve aşı karşıtlığı olmak üzere iki farklı faktör belirlendi ve bu ayrım vurgulandı. Bu anlayışla:

Aşı tereddütü, kişilerin aşılar hakkında sorgulamalar yapmasını ve aşı yaptırıp yaptırmama konusunda kararsız kalmasını ifade etmektedir.

Aşı reddi, tereddüt sonucunda kişinin bazı aşıları veya tüm aşıları yaptırmamaya karar vermesi durumudur.

Aşı karşıtlığı ise, kişinin sadece kendi aşı kararını etkilemekle kalmayıp çevresindeki kişileri de aşı yaptırmamaya yönlendirecek davranışlarda bulunması anlamına gelmektedir. Bu durum, aleni ya da üstü kapalı bir şekilde kişileri manipüle etmek anlamına gelmektedir.

Böylesi bir ayrım, geliştirilen ölçeğin temelini oluşturmakta olup kişilerin aşılara yönelik tutumlarının daha açık bir şekilde değerlendirilmesine olanak sağlamaktadır.

Çalışmamız bildiğimiz kadarıyla ülkemizde geliştirilen ilk aşı karşıtlığı ölçeği olma özelliğini taşımaktadır. Ölçeğin boyutlarından birinin aşı tereddütü olması sebebiyle çalışma neticesinde oluşturulan aşı karşıtlığı ölçeğinin, faklı ülkelerde geliştirilmiş ve Türkçe güvenirlik geçerlik ölçümleri yapılmış aşı tereddüt ölçeklerine nazaran kullanım kolaylığı sağlayacağı düşünülmektedir. Ölçekte yer alan ifadeler, kişilerin ekonomik, sosyal ve demografik özellikleri gibi çeşitli faktörlerden etkilenebilir. Bu nedenle, ölçek Türkiye için geliştirilmiş olmakla birlikte benzer sosyo-kültürel yapıya sahip ülkeler için de kullanılabilir. Ölçeği kullanacak olan araştırmacıların, kendi çalışma gruplarına özgü koşulları dikkate alarak faktör analizi ve güvenirlik analizi gibi yöntemleri tekrarlamaları yararlı olacaktır. Bu sayede, elde edilecek bulgular ölçeğin güvenirliğini artıracak ve farklı örneklemlerle çalışılmasına olanak sağlayacaktır.

Sonuç olarak; bundan sonra gerçekleştirilecek aşı karşıtlığı ölçeği çalışmalarında benzer yöntemler kullanılarak farklı ülkelerde için yeni ölçekler geliştirilebilir. Her ülkenin ve toplumun kendi kültürel, sosyal ve demografik özellikleriyle uyumlu ölçeklere ihtiyacı vardır ve bu ölçekler sayesinde ülkeler arası karşılaştırma çalışmaları yapılarak aşı karşıtlığı indekslerinin ortaya konulması mümkün olacaktır. Ancak bu şekilde, küresel düzeyde aşı karşıtlığına karşı daha sistematik ve bütünsel bir yaklaşım geliştirilebilir.