GİRİŞ

Çin’in Wuhan, Hubei bölgesinde ilk olarak 8 Aralık 2019’da etiyolojisi bilinmeyen atipik pnömoni olgusu görüldü. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 11 Şubat 2020’de hastalığa “Coronavirus disease 2019” (COVID-19) adını verdi (1-3). 11 Mart 2020’de DSÖ hızla yayılan COVID-19’un bir pandemi olduğunu ilan etti (4). COVID-19’da ateş, öksürük, halsizlik, diyare, baş ağrısı, kas ağrısı gibi spesifik olmayan semptomlar görülmektedir. Klinik tablo asemptomatik bir infeksiyon ya da hafif bir üst solunum yolu hastalığından solunum yetmezliğine neden olacak ağır bir pnömoniye, hatta ölüme kadar ilerleyen geniş bir spektrum oluşturmaktadır (5,6). İleri yaş, hipertansiyon, diabetes mellitus, koroner arter hastalığı gibi eşlik eden hastalıkların varlığı ve erkek cinsiyet kötü prognozun belirleyicileri olarak gösterilmiştir (5,7). Dünyada 21 Şubat 2021 itibariyle 110 763 898 olgu ve 2 455 331 ölüm bulunmaktadır (8).

Türkiye’de ise ilk olgu DSÖ’nün pandemi ilanıyla aynı gün olan 11 Mart 2020’de duyurulmuştur. Türkiye’de 11 Mart 2020-21 Şubat 2021 tarihleri arasında 2 638 422 doğrulanmış COVID-19 olgusu ve 28 060 COVID-19 nedenli ölüm bildirilmiştir (9). Olgu ve ölüm sayılarıyla ilgili bilgiler başlangıçta Sağlık Bakanı tarafından medya aracılığıyla açıklanmış daha sonra ise Sağlık Bakanlığına ait ağ sayfasından (https://covid19.saglik.gov.tr/) günlük olarak duyurulmaya başlanmıştır. Duyurular başlangıçta test sayısı, olgu sayısı, yoğun bakım ve entübe hasta sayılarıyla iyileşen hasta sayılarını içermekte iken daha sonra sağlık hizmetlerinin doluluğu, filyasyon durumuyla ilgili bilgiler de eklenmiştir.

COVID-19 yeni bir etkene bağlı ve pekçok özelliği henüz bilinmeyen bir hastalıktır. Bu nedenle bu hastalıkla etkili mücadele için olabildiğince bilgi üretilmeli ve paylaşılmalıdır. Bu bilgiler hem sağlık hizmetlerinin planlamasında kullanılabilecek hem de modellemeler için daha doğru varsayımlar oluşturacaktır.

Bu araştırmanın amacı doğrulanmış COVID-19 olgularının sosyodemografik özellikleri, semptom türleri ve sıklıkları, eşlik eden hastalıkları gibi epidemiyolojik özelliklerini ortaya koymak, ayrıca yoğun bakım gereksinimi ve ölümle ilişkili risk faktörlerini belirlemektir.

YÖNTEMLER

Kesitsel tipteki bu araştırmada 11 Haziran 2020 tarihine kadar Türkiye’de bir üniversite hastanesine başvuran, U07.3 (COVID-19) “International Classification of Diseases” (ICD) tanı kodu alan ve revers transkriptaz-polimeraz zincir reaksiyonu (RT-PCR) testiyle SARS-CoV-2-pozitif tespit edilen ayaktan ve yatan tüm olgular incelenmiştir. Araştırmanın yürütüldüğü hastane 1100 yatak kapasiteli üçüncü basamak bir hastanedir. Pandemi döneminde 110 yatak COVID-19 hastaları için ayrılmış ve yoğun bakım hasta kapasitesi 100’dür. Hastaların demografik bilgileriyle kendilerinin ya da yakınlarının telefon numaraları, Hastane Bilgi Yönetim Sistemi’nden elde edilmiştir. Olgularla tanı aldıkları gün içinde, telefon aracılığı görüşülmüş, telefonla iletişim sağlanamayacak ağır olgulara ait bilgiler yakınlarından alınmıştır. Olgularla ilgili bilgiler Halk Sağlığı Araştırma Görevlileri tarafından Olgu Bilgi Formları aracılığıyla toplanmıştır. Araştırmanın yapılması için gerekli izinler ve Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu’dan etik kurul onayı alınmıştır (protokol numarası 5648 GOA).

İstatiksel Analiz: Yaş, cinsiyet, meslek, sağlık çalışanı olma durumu, semptom özellikleri, yurtdışı seyahat etme durumu, eşlik eden hastalıklar, sigara kullanma durumu, yatış durumu (ayaktan, yatan), YBÜ yatışı ve ölüm durumu araştırmanın değişkenlerini oluşturmaktadır. Bölgede yer alan bir huzurevinde yaşayan hastalar olgular içinde önemli bir orana sahip olduğu için huzurevi sakini olma durumu da ayrı bir değişken olarak ele alınmıştır. Olgu Bilgi Formlarında yer alan bilgiler IBM SPSS Statistics for Windows. Version 24.0 (Statistical Package for the Social Sciences, IBM. Corp., Armonk, NY, ABD) aracılığıyla analiz edilmiş, tanımlayıcı veriler sayı, ortalama, standart sapma, ortanca, minimum-maksimum değerler ve yüzdelerle sunulmuştur. Ortalamaların karşılaştırmasında t-testi, kategorik değişkenlerin karşılaştırılmasında Pearson χ2 testleri kullanılmıştır. Lojistik regresyon analizi hem tek değişkenli hem de çok değişkenli olarak uygulanmış, YBÜ yatışı ve ölüm durumu için risk faktörleri belirlenmiştir. Çok değişkenli lojistik regresyon analizi “Forward LR” metoduyla yapılmış, son adımda anlamlı çıkan sonuçlar tablolarda sunulmuştur. İstatistiksel anlamlılık düzeyi <0.05 olarak alınmıştır.

BULGULAR

Şekil 1.COVID-19 olgularına ait salgın eğrisi.

Tablo 1.Olguların Tanımlayıcı Özellikleri

Tablo 2.Olgularda Görülen Başvuru Sırasında İlk ve Tüm Semptomların Dağılımı

Tablo 3.Olgulardaki Risk Etmenlerinin Sıklıkları

Araştırmanın yapıldığı hastanede ilk olgu 19 Mart 2020’de görülmüştür. Bu tarihten 11 Haziran 2020’ye kadar 654 kişi COVID-19 tanısı almıştır. Şekil 1’de salgın eğrisi görülmektedir. Mart ve Nisan aylarında yaşanan artışın Mayıs’ın ilk iki haftasından sonra azaldığı izlenmiştir.

Olguların %51.7’sini kadınlar oluşturmuştur. Yaş ortalaması 49.5 (±22.9); ortanca 45’tir. Olguların yaşları 0 (16 gün) ile 101 arasında değişmektedir. En fazla 40-49 (%18.8) yaş grubunda olgu bulunmaktadır. Olguların %17.9’u sağlık çalışanıdır. Huzurevi sakinleri olguların %18’ini; huzurevi çalışanları %9.9’unu oluşturmaktadır (Tablo 1).

Tablo 2’de olgularda başvuruda görülen ilk semptomların ve genel olarak semptomların sıklıkları görülmektedir. Öksürük başvuruda en sık görülen ilk semptom olmuştur. Bunu ateş, üşüme-titreme ve halsizlik izlemektedir (sırasıyla %20.7, %19.3 %15.1). Başvurudaki tüm semptomlar incelendiğinde ise en sık öksürük, ikinci sıklıkla halsizlik ve üçüncü olarak ateş, üşüme-titreme görülmüştür (sırasıyla %39.3, %36.7, %33.9). Olguların %19.8’i ise başvuruda asemptomatiktir (Tablo 2).

Olguların %39.9’unun en az bir komorbiditesi bulunmaktadır. İki ve daha fazla komorbiditesi olanların sıklığı ise %19.9’dur. En sık olarak sırasıyla hipertansiyon, diabetes mellitus ve kardiyovasküler hastalıklar eşlik etmektedir (%25.3, %12.4, %10.7) (Tablo 3).

Olguların %43.7’si hastaneye yatırılarak tedavi edilmiştir. %7.6’sı ise yoğun bakım koşullarında tedavi edilen kritik hastalardan oluşmuştur. 654 olgunun 51’i yaşamını yitirmiş, olgu ölüm oranı %7.8 olarak bulunmuştur. Olguların %1.7’sinin yurtdışı seyahat öyküsü bulunmaktadır ve %68.8’inin bilinen bir COVID-19 olgusuyla teması bulunmaktadır.

YBÜ yatışı ve ölüm görülen ve görülmeyen olguların karşılaştırılması Tablo 4’te görülmektedir. Buna göre yoğun bakım ihtiyacı olan olguların yaş ortalaması 77.3 (±15.4); olmayanların yaş ortalaması 47.1 (±21.9)’dir. Ölen olguların yaş ortalaması 82.0 (±9.2); hayatta kalan olguların yaş ortalaması 46.7 (±21.6)’dir (p<0.05). YBÜ yatışı olanlar içinde sağlık çalışanı olmayanlar, huzurevi sakini olanlar, başvuruda semptomu olanlar, komorbiditesi olanlar ve komorbidite sayısı fazla olanlar istatistiksel olarak anlamlı düzeyde fazladır (p<0.05). Ölenler içinde ise sağlık çalışanı olmayanlar, huzurevi sakini olanlar, komorbiditesi olanlar, komorbidite sayısı fazla olanlar ve YBÜ yatışı olanlar istatistiksel olarak anlamlı düzeyde fazladır (p<0.05) (Tablo 4).

Tablo 4. Yoğun Bakım İhtiyacı ve Ölüme Göre Bazı Özelliklerin Karşılaştırılması.

Tablo 5.COVID-19 Olgularının Yoğun Bakım İhtiyacıyla İlişkili Faktörlerin Belirlenmesine Yönelik Lojistik Regresyon Analizi

Tablo 6.COVID-19 Olgularının Ölüm Durumuyla İlişkili Faktörlerin Belirlenmesine Yönelik Lojistik Regresyon Analizi

Olguların YBÜ yatışı gerektirmesine ait risk faktörlerinin belirlenmesine yönelik yapılan tek değişkenli lojistik regresyon analizine göre; YBÜ yatışıyla yaş (OR: 1.07; GA: 1.05-1.09), sağlık çalışanı olma (OR: 0.17; GA: 0.04-0.74), huzurevi sakini olma (OR: 6.61; GA: 3.63-12.0), başlangıçta semptom varlığı (OR: 4.14; GA: 1.27-13.5), hipertansiyon (OR: 3.30; GA: 1.83-5.92), diabetes mellitus (OR: 3.10; GA: 1.59-6.05), kardiyovasküler hastalık (OR: 5.95; GA: 3.12-11.32), kronik akciğer hastalığı (OR: 2,.75; GA: 1.20-6.26), nörolojik hastalık (OR: 4.45; GA: 2.04-9.70), kanser (OR: 4.58; GA: 1.94-10.83) durumlarının görülmesi ve komorbidite sayısı (1 komorbid varlığı OR: 6.22; GA: 2.57-15.04; 2 ve üzeri komorbid varlığı OR: 12.61; GA: 5.56-28.59) ilişkili bulunmuştur (p<0.05).

Çok değişkenli analizlerde ise YBÜ yatışını belirleyen risk faktörleri, yaş, erkek cinsiyet, başvuruda semptom varlığı ve kanser olarak bulunmuştur. Artan her 1 yaş YBÜ yatışını %8 oranında (OR: 1.08; GA: 1.06-1.10) artırmaktadır. Erkeklerin YBÜ yatışı riski kadınlara göre 2.71 kat daha fazladır (OR: 2.71; GA: 1.37-5.39); başvuruda semptomu olan kişiler olmayanlara göre 6.32 (OR: 6.32; GA: 1.81-22.01); kanser olanlar olmayanlara göre 3.72 (OR: 3.72; GA: 1.35-10.20) kat daha fazla YBÜ yatışı göstermiştir (p<0.05) (Tablo 5).

COVID-19 olgularının ölüm durumuna ait risk faktörlerinin belirlenmesine yönelik yapılan tek değişkenli lojistik regresyon analizine göre; yaş (OR: 1.09; GA: 1.07-1.15), sağlık çalışanı olma (OR: 0.84; GA: 0.11-0.61), huzurevi sakini olma (OR: 11.1; GA: 6.02-20.73), hipertansiyon (OR: 3.16; GA: 1.77-5.65), diabetes mellitus (OR: 3.77; GA: 1.97-7.18), kardiyovasküler hastalık (OR: 5.17; GA: 2.70-9.87), kronik akciğer hastalığı (OR: 3.17; GA: 1.43-7.0), nörolojik hastalık (OR: 5.85; GA: 2.78-12.32), kanser (OR: 5.38; GA: 2.34-12.37) durumlarının görülmesi, komorbidite sayısı (1 komorbid varlığı OR: 6.59; GA: 2.60-16.73; 2 ve üzeri komorbid varlığı OR: 16.5; GA: 7.05-38.76) ve YBÜ yatışı (OR: 174.9; GA: 72.55-421.67) ölümle ilişkili bulunmuştur (p<0.05).

Çok değişkenli analizlerde ise ölüm durumunu belirleyen risk faktörleri, yaş, kanser ve YBÜ yatışı olarak bulunmuştur. Artan her 1 yaş ölüm riskini %10 oranında (OR: 1.10; GA: 1.06-1.15) artırmaktadır. Kanser olanlarda olmayanlara göre 5.22 kat (OR: 5.22; GA: 1.09-24.89); YBÜ yatışı olanlarda ölüm riski olmayanlara göre 87.42 kat artmaktadır (OR: 87.42; GA: 30.15-153.46) (p<0.05) (Tablo 6).

İRDELEME

Bu araştırma, 19 Mart 2020 ve 11 Haziran 2020 arasında 654 COVID-19 olgusunun özelliklerini inceleyerek Türkiye’de COVID-19 pandemisinin erken dönemdeki özellikleriyle ilgili bilgi sunmaktadır. İlk olgu 19 Mart 2020’de tanı aldıktan sonra olgu sayısı hızla yükselmiş Nisan ayında en yüksek değerlere ulaşmıştır. Nisan ayında görülen iki pik seviyenin ilkinin nedeni huzurevinde yapılan tarama, ikincisinin nedeni ise sağlık çalışanlarına yapılan taramadır. Olgu sayısının Mayıs’ın ilk iki haftasından sonra azaldığı görülmektedir.

Araştırmada olgu ölüm oranı %7.8 olarak bulunmuştur. Daha önce yapılan ve hem ayaktan hem yatan hastaları içeren araştırmalarda olgu ölüm oranı %0.5-%3.1 arasında değişmektedir (2,7,10-12). Olgu ölüm oranının bu şekilde yüksek çıkmasının nedeni bölgedeki huzurevinden pek çok ileri yaşlı hastanın bulunmasıdır. Ölen 51 hastanın 33’ü huzurevinde kalmaktadır.

Tüm olguların %7.6’sı yoğun bakım ünitesinde tedavi edilmiştir. Bu sıklık daha önceki bir araştırmada %5 bulunmuştur (12). Benzer şekilde bu durum da huzurevinden olan başvurulara bağlanabilir çünkü tüm olguların %18’ini huzurevi sakinleri oluşturmaktadır ve YBÜ yatışı olan 50 hastanın 27’si huzurevinde kalmaktadır. Yine bu durumla ilişkili olarak YBÜ yatışı olan hastaların %78’i ölmüştür. Literatürde yer alan iki sistematik derleme yoğun bakım ünitesi mortalitesini %41.6 ve %51.8 olarak bulmuştur (13,14). Bu araştırmanın huzurevinde kalan özel bir grubu içermesi bu farklılığın sebebi olarak görülmektedir. Bir diğer neden literatürdeki araştırmaların yoğun bakım ölümlülüğüne 30 günden az sürede takip edilen hastaları almış olması olabilir. Bu araştırmada böyle bir zaman sınırlaması yapılmamıştır.

Olgularda başvuruda en sık öksürük, halsizlik ve ateş semptomları görülmüştür. Daha önce yayımlanan bir derlemede de bu semptomlar ilk 3 sırada yer almıştır (15).

Semptomlar arasında dikkat çekici olan koku ve/veya tat alamama semptomlarının sıklığının yüksekliğidir. COVID-19 ile ilgili ilk yayınlarda bu semptomlardan bahsedilmemiştir. Pandeminin ilerleyen aylarında patogenezi netleşmemiş olsa da anosmia/tat alamama semptomları COVID-19’a ait non-spesifik semptomlardan kabul edilmiş, klinisyenler için bu semptomların uyarıcı olması gerektiği belirtilmiştir (16). Hatta 2021 yılında yayımlanan bir araştırmaya göre ani koku kaybı COVID-19 olgularının %46.7’sinde görülmektedir ve olguların %19.2’sinde tek belirti koku kaybıdır (17).

Başvuruda asemptomatik olgular ise tüm olguların 5’te 1’ini oluşturmaktadır. Başka bir araştırmada ise bu araştırmayla benzer bir sonuç elde edilmiştir (%19.2) (18). Diamond Princess gemisi yolcularında retrospektif olarak düzenlenen bir araştırmada ise olguların %41’inin başlangıçta asemptomatik olduğu belirlenmiştir (19). Ancak bu oranlar başvurudaki asemptomatik olguları göstermektedir. Asemptomatik olguları inceleyen bir sistematik derleme tanı anında asemptomatik olguların %48.9’unda daha sonra semptom geliştiğini belirtmektedir (20). Bu araştırmada başvuruda asemptomatik olguların daha sonra semptom gelişimi bakımından takip edilmemesi bir sınırlılık olarak kabul edilebilir.

Bu araştırmada COVID-19 YBÜ yatışı ve ölüm durumuyla ilişkili risk faktörlerinin daha doğru olarak belirlenmesi için çok değişkenli lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. Buna göre ilerleyen yaş hem YBÜ yatışını hem de ölümleri artırmaktadır. Farklı ülkelerde yapılan araştırmalarda da COVID-19’a bağlı mortalitenin ilerleyen yaşla beraber arttığı tespit edilmiştir (5,7,21).

Bu araştırmada çok değişkenli analizlerde erkek cinsiyetin COVID-19 nedenli YBÜ yatışını yaklaşık 3 kat arttırdığı tespit edilmiştir. Daha önce yapılan bazı araştırmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bu durum erkeklerde ACE2 reseptör ekspresyonunun fazla olması ve östrojen ve X kromozomunun koruyuculuğundan yoksun olmaya bağlanmıştır (7.11). Kanser ise hem YBÜ yatışını hem de ölüm riskini artırmaktadır. COVID-19 hastalığının kanser hastalarında daha ağır tablolara yol açtığı ve mortaliteyi artırdığı daha önce yapılan bazı araştırmalarda da gösterilmiştir (22-24).

Bu araştırmanın güçlü yanı 19 Mart 2020-11 Haziran 2020 tarihleri arasında tanı alan tüm COVID-19 olgularına ait verileri içermesi ve çok değişkenli analizlerle daha doğru bulguların ortaya konulmuş olmasıdır.

Sonuç olarak Türkiye’de COVID-19 pandemisinin erken döneminde tanı alan 654 olgunun epidemiyolojik özelliklerinin sunulduğu bu araştırma, hastalıkla ilgili temel bilgiler sunmaktadır. Yaşla beraber hastalığın seyrinin ağırlaştığı ve ölümlerin arttığı belirlenmiştir. Erkek cinsiyet YBÜ yatışı riskini, kanser ise hem YBÜ yatışı hem de ölüm riskini artırmaktadır. Yaşlı, erkek ve komorbiditesi olan gruplar dikkate alınmalıdır. COVID-19 hastalığıyla ilgili hâlâ pek çok bilinmeyen bulunmaktadır. Daha geniş örneklemlerle yapılacak daha ayrıntılı araştırmalar pandemi mücadelesinde kritik önem taşımaktadır.