GİRİŞ

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), ilk kez 31 Aralık 2019 tarihinde, Çin Ülke Ofisi tarafından, Hubei eyaleti, Wuhan şehrinde nedeni belirlenemeyen pnömoni olguları olduğu hakkında bilgilendirildi (1). Ocak 2020’de, olgulardan izole edilen virusun yeni bir koronavirus türü olduğu tespit edildi (2). Etken, Uluslararası Virus Taksonomisi Komitesi (“International Committee on Taxonomy of Virusus) tarafından SARS-CoV-2 (“severe acute respiratory syndrome coronavirus-2”) olarak adlandırılmış; virusun neden olduğu klinik hastalık ise COVID-19 (“coronavirus disease-2019”) olarak tanımlanmıştır (3). DSÖ tarafından 11 Mart 2020 tarihinde, Çin dışındaki ülkelerde olgu sayılarının kısa sürede katlanarak artması ve ölümlere yol açması nedeniyle COVID-19 küresel bir pandemi olarak ilan edilmiştir (4). Türkiye’de ilk COVID-19 olgusu 10 Mart 2020’de saptanmış olup tüm dünyada olduğu gibi olgu sayılarında artış görülmüştür (5).

COVID-19 pandemisi başlangıcında, SARS-CoV-2’nin profilaksi ve tedavisinde, etkinliği ve güvenilirliği randomize kontrollü çalışmalarla kanıtlanmış bir ilaç mevcut değildi. Tedavi seçenekleri ülkelere göre değişmekle birlikte gözlemsel ve deneysel çalışmalara dayanılarak; hidroksiklorokin, remdesivir, favipiravir, azitromisin ve lopinavir/ritonavir durumun aciliyeti göz önünde bulundurularak COVID-19 olgularında kullanıldı. Etkili bir aşının geliştirilmesi amacıyla yapılan çalışmalar hızla devam ederken, farklı ilaç türleri üzerinde birçok klinik araştırma başlatıldı (6).

Aşı yoluyla bağışıklama, en etkili tıbbi müdahalelerden biridir ve halk sağlığı açısından da büyük öneme sahiptir (7). Bu gerçeğe rağmen birçok kişi aşıların yararlarından şüphe duyar, güvenliklerinden endişe eder ve aşıya duyulan ihtiyacı sorgular; bu bizim “aşı tereddütü” dediğimiz bir tavırdır. Tereddüt tutumu, aşıyı reddetme eyleminden farklıdır. Aşılanmış olanlar bile aşının belirli yönlerine karşı tereddüt yaşayabilir. Hekimler, aşı bilgisinin ana ve en etkili kaynağı oldukları için, aşı tereddütü tutumunun aşı karşıtlığına dönüşmemesi için kilit bir role sahiptir. Diğer yanda hekimler, hastalarına kıyasla daha güçlü ve sağlıklı hissettikleri için kendilerini aşıya muhtaç görmeme eğilimindedir (8).

Sağlık çalışanları, COVID-19 pandemisi ile mücadelede en ön safta bulunmakta olup hekimler hastalığın tanı, tedavi ve takip sürecinde kritik role sahiptir. Hekimlerin kendilerini ve genel olarak toplumu korumak için önleyici tedbirler alabilmeleri, hastalık hakkında iyi ve yeterli bilgiye sahip olmalarına bağlıdır. Bu çalışmada, COVID-19 pandemisi sürecinde hekimlerin SARS-CoV-2 infeksiyonuna yönelik profilaksi ve muhtemel aşı uygulamaları hakkındaki görüşlerinin 10 soruluk bir anket ile değerlendirilmesi amaçlandı.

YÖNTEMLER

Çalışma,  T.C. Sağlık Bakanlığı Bilimsel Araştırma Platformu tarafından 2020-05-04T13-44-18 karar numarası ve Sağlık Bilimleri Üniversitesi Gazi Yaşargil Eğitim ve Araştırma Hastanesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu tarafından 24 Temmuz 2020 tarih ve 522 karar numarasıyla  onaylandı.

25 Temmuz- 8 Ağustos 2020 tarihleri arasında, anket soruları akıllı telefonlar için geliştirilen mesajlaşma programları üzerinden hekimlerin bulunduğu mesaj gruplarına gönderildi. Anket sorularının tamamını yanıtlayan farklı ünvan ve çalışma koşullarına sahip 211 hekim çalışmaya dahil edildi. Verilerin istatistiksel analizi “IBM SPSS Statistics for Window. Version 18.0” ( IBM, Armonk, NY, ABD) programı kullanılarak yapıldı. Verilerin değerlendirilmesinde yüzde, aritmetik ortalama, standard sapma gibi tanımlayıcı istatistiksel yöntemler kullanılmış olup değişkenler arasındaki ilişki χ² ve Fisher’ın kesin testi kullanılarak değerlendirildi. p değeri <0.05 olan değişkenler anlamlı olarak kabul edildi.

BULGULAR

Tablo 1. Hekimlerin Demografik ve Mesleki Özellikleri

Tablo 2. Hekimlerin COVID-19 Hakkındaki Görüşleri

Tablo 3. Hekimlerin Grip Aşısı Uygulaması ile COVID 19 Profilaksi Kullanımı ve Muhtemel COVID-19 Aşısına Yaklaşımları Arasındaki İlişki

Çalışmaya katılan 211 hekimin yaş ortalaması 39.3 ± 6.7 olup 57 (%27)’si doktor, 10 (%4.7)’u araştırma görevlisi doktor, 113 (%53.6)’ü uzman doktor, 19 (%9.0)’u doktor öğretim üyesi, 9 (%4.3)’u doçent doktor ve 3 (%1.4)’ü profesör doktordu. Katılımcıların 50 (%23.7)’si birinci basamak (aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi vb.), 74 (%35.1)’ü ikinci basamak (devlet hastanesi, özel hastane vb.), 82 (%38.9)’si üçüncü basamak (eğitim ve araştırma hastanesi, üniversite hastanesi vb.) ve 5 (%2.4)’i diğer (işyeri hekimliği, sağlık müdürlüğü vb.) sağlık kuruluşlarında görev yapmaktaydı. Katılımcıların demografik ve mesleki özellikleri Tablo 1’de gösterilmektedir.

Ankete katılan hekimlerin 186 (%88.2)’sı COVID-19’a yönelik etkin bir profilaksi bulunmadığını ve 190 (%90)’ı profilaktik bir tedavi almadıklarını beyan etti. Profilaktik tedavi alan hekimlerin 19 (%90.4)’u ise hidroksiklorokin kullandıklarını bildirdi. Hekimler arasında mevsimsel (2019-2020) grip aşısını yaptıranlar 37 (%17.5) gibi düşük bir sayıda olmakla birlikte 167 (%79.1) hekim COVID-19 için grip aşısı ile benzer etkinlikte bir aşı mevcut olsa olmak isteyeceğini belirtti. Ankete katılan hekimlerin 166 (%78.7)’sı COVID-19 pandemisi sürecinde görüşlerine en fazla değer verdikleri bilim insanlarının infeksiyon hastalıkları uzmanları olduğunu ifade etti (Tablo 2).

Hekimler arasında grip aşısı olan ve olmayan grupların COVID-19 profilaksisi kullanım oranları birbirine yakındı (p=0.47). COVID-19 aşısı mevcut olsa yaptıracağını beyan edenler grip aşısı olan grupta daha fazla olmakla birlikte istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p=0.07) (Tablo 3).

İRDELEME

COVID-19’un neden olduğu küresel pandemi, 2019 yılı Aralık ayından 2020 yılı Kasım ayının ortalarına kadar yaklaşık elli beş milyon kişinin infekte olmasına ve bir milyon üç yüz binin üzerinde ölüme neden olmuştur (9). SARS-CoV-2 damlacık yoluyla insandan insana geçerek şiddetli pnömoniye, çoklu organ tutulumuna ve ölümcül sonuçlara ilerleyebilen bir solunum yolu infeksiyonuna yol açmaktadır. SARS-CoV-2 infeksiyonu, asemptomatik olabileceği gibi semptomatik bireylerde hafif veya hayatı tehdit edici bulgularla seyredebilir (10). Semptomların ciddiyetine bakılmaksızın, infekte bir birey infeksiyonu yayarak özellikle savunmasız popülasyon için daha büyük bir risk oluşturabilmektedir (11). COVID-19 olgularının çoğunluğu hastalığı herhangi bir tedaviye ihtiyaç duymadan hafif düzeyde veya asemptomatik olarak geçirmekle birlikte hastaların bir kısmında hastane yatışına gereksinim duyulmaktadır. Hastalığın seyri, bulaş yolları ve tedavi seçenekleri konusunda ortaya çıkan yeni gelişmeler, mevcut bilgilerin günden güne hızlı bir şekilde değişmesine sebep olmaktadır (12).

Türkiye’de SARS-CoV-2 infeksiyonu tedavisi için T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü tarafından Bilimsel Danışma Kurulu’nun katkılarıyla ülke koşullarına uygun hazırlanan ve literatür verileri ışığında güncellenen rehberler oluşturuldu (13). Bu rehberlerde SARS-CoV-2 infeksiyonu tedavisi için in-vitro ve randomize olmayan gözlemsel çalışmalara dayanılarak hidroksiklorokin, favipiravir, azitromisin ve lopinavir/ritonavir ilaçlarının tek başına veya kombine olarak kullanılması önerildi. COVID-19 profilaksi tedavisinde bilimsel çalışmalara dayanılarak kullanılabilecek bir ajan bulunmamasına rağmen çalışmamızda hekimlerin %11.8 ‘i COVID-19 için etkin bir profilaksi olduğunu ve %10’u profilaktik tedavi aldığını belirtmiştir. Profilaktik tedavi alan hekimlerin büyük bir kısmı hidroksiklorokin (%90.4) kullanırken ivermektin (%4.8) ve hemopoetik ilaçlar (%4.8) ile COVID-19 profilaksi tedavisi deneyen hekimler de mevcuttu. Hidroksiklorokin kullanan COVID-19 olgularında, etkinlik çalışmalarında plasebo grubuna göre anlamlı fark bulunmayıp ciddi advers etkiler gözlenirken bazı hekimlerin profilaksi amacıyla bu ajanı kullanması salgının yol açtığı kaygı ve çaresizlikle açıklanabilir (14). Yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, sağlık çalışanlarında SARS-CoV-2 maruziyeti öncesi 8 haftalık profilaktik hidroksiklorokin kullanımının klinik fayda sağlamadığı gösterilmiştir (15). Aynı şekilde, doğrulanmış COVID-19 olgusu ile yüksek riskli temas öyküsü olan ve çoğunluğunu sağlık çalışanlarının oluşturduğu bir grupta, 5 günlük hidroksiklorokin profilaksi uygulamasının hastalık gelişimini önlemediği bildirilmiştir (16).

Anketimizde hekimlerin mevsimsel grip aşısı yaptırmaları sorgulandı ve %17.5 gibi düşük bir oran tespit edildi. Türkiye’de yapılan diğer çalışmalar da çalışmamızla uyumlu olup hekimlerin grip aşısı uygulama oranlarını; Ünver-Ulusoy ve arkadaşları (17) %11.3, Haykır-Solay ve arkadaşları (18) %13.8 ve Erbay ve arkadaşları (19) %32.7 olarak tespit etmiştir. Keske ve arkadaşlarının (20) çok merkezli çalışmasında, hastanelerde mevsimsel grip aşılamasına öncülük etmesi gereken infeksiyon kontrol ekibinin grip aşılama oranı %39 olarak düşük bir oranda bulunmuştur. Türkiye’de sağlık çalışanlarına ücretsiz bir şekilde temin edilmesine rağmen, mevsimsel grip aşılama oranlarının düşük seyretmesi, üzerinde tartışılmaya değer bir sorundur.  Hekimlerin grip aşılama oranlarının düşük olmasının yanında Türkiye’de risk gruplarında grip aşılama oranlarının da çok düşük seviyede olduğu (%12.3) ve grip aşısı olmayan risk gruplarının büyük bir kısmına (%92.9) hekimleri tarafından grip aşısının önerilmediği bilinmektedir (21). COVID-19’un yaygınlığının yanı sıra influenza viruslarının da epidemi yapması durumunda gerek teşhis, gerek tedavi gerekse izolasyon ve karantina uygulamaları açısından salgın yönetiminde sorunlar yaşanabilecektir. Hekimlerin mevsimsel grip aşılama oranlarının istenilen seviyeye çıkarılmasıyla COVID-19 yönetimindeki sorunların daha karmaşık hale gelmesi önlenebilecektir. Bununla birlikte 2020-2021 sezonunda grip aşısına artan talep nedeniyle sağlık çalışanları ve risk grupları için aşı temin edilememesi bir başka sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hekimlerin çoğunluğu (%79.1), grip aşısıyla aynı etkinlikte bir COVID-19 aşısı mevcut olsa bu aşıyı yaptırabileceklerini beyan etmişlerdir. Grip aşısı olan hekimlerde, olmayanlara göre COVID-19 aşısı yaptırma isteği daha fazla izlendi. Hemşireler arasında yapılan bir anket çalışmasında da COVID-19 aşısının mevcut olması durumunda bu aşıyı yaptırmak isteyenlerin oranı %64.6 olarak bulunmuştur (22). COVID-19 prevalansının topluma nazaran sağlık çalışanlarında daha yüksek oranda görüldüğü ve ölümlere yol açtığı yapılan çalışmalarda gösterilmiştir (23). Etkin bir tedavisi olmayan ve her yaş grubunda ölümle seyredebilen COVID-19 için geliştirilebilecek bir aşıya sağlık çalışanları arasında istenilen seviyelerde ilginin olmaması toplum sağlığı açısından endişe vericidir.

Ankete katılan hekimler, COVID-19 pandemisi sürecinde görüşlerine en fazla değer verdikleri bilim insanlarının sırasıyla; infeksiyon hastalıkları uzmanları, halk sağlığı uzmanları, yoğun bakım uzmanları, göğüs hastalıkları uzmanları ve mikrobiyoloji uzmanları olduğunu belirtti. Pandemi süreçlerinde uzmanlık alanı gözetilmeksizin tüm hekimler aktif rol almalı ve multidisipliner bir yaklaşımla salgın yönetilmelidir. COVID-19’un SARS-CoV-2 kaynaklı bir infeksiyon hastalığı olması nedeniyle pandemi başlangıcında infeksiyon hastalıkları uzmanları bu hasta grubuyla ilk karşılaşan hekim grubu olmuştur. Salgının hızla yayılması ve hasta sayılarındaki artış nedeniyle sağlık otoriteleri ve hastane yönetimleri infeksiyon hastalıkları uzmanları öncülüğünde tüm hekimlerin sürece dahil olmaları konusunda karar almıştır. Ankete katılan hekimlerin infeksiyon hastalıkları uzmanlarına olan güveninin oluşmasında, infeksiyon hastalıkları uzmanlık derneklerinin COVID-19 pandemisi sürecinde aktif rol alması; hekimleri ve toplumu medya, sosyal medya ve çevrimiçi sunumlar aracılığıyla bilgilendirmesi etkili olmuştur.  Mevcut salgın, infeksiyon hastalıklarının diğer hastalıklardan farklı olarak toplumun her kesiminin sosyal, ekonomik ve ruhsal durumunu derinden etkileyebileceğini bir kez daha ortaya koymuştur.

Anket çalışmamızda bazı kısıtlılıklar mevcuttu. COVID-19 pandemisi sürecinde hekimlerin iş yoğunluğu düşünülerek, katılımın yüksek tutulabilmesi için soru sayısı kısıtlı tutuldu. Bu nedenle hekimlerin çalıştıkları coğrafi konum, uzmanlık alanları, SARS-CoV-2 maruziyet durumları, profilaksi ve aşı yaklaşımlarının nedenleri ayrıntılı bir şekilde sorgulanamadı.

Hekimler COVID-19 pandemisi sürecinde profilaksi yaklaşımlarında genel olarak bilimsel veriler doğrultusunda hareket etmektedir. Mevsimsel grip aşılama oranlarından edindiğimiz tecrübeler hekimlerde COVID-19 aşılama oranı düşük olursa risk gruplarındaki hastaların aşılama oranlarının istenilen seviyede olamayacağını göstermektedir. Kullanıma girmesi muhtemel COVID-19 aşıları için hekimlerde mevcut olan yüksek oranlardaki aşı olma isteğinin pratiğe dönüşebilmesi için kamu otoriteleri, uzmanlık dernekleri ve medyaya büyük sorumluluklar düşmektedir.