GİRİŞ

İlk olarak Aralık 2019’da Çin’in Vuhan şehrinde ortaya çıkan SARS-CoV-2 infeksiyonu salgınını, Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 30 Ocak 2020’de “uluslararası öneme sahip halk sağlığı acil durumu” olarak, 11 Mart 2020’de ise pandemi olarak ilan etmiştir (1, 2). Bu küresel tehdidin üstesinden gelebilmek için sosyal mesafe, el hijyeni ve maske takma gibi önleyici tedbirlerin kombinasyonu, toplumda COVID-19’un bulaşmasını azaltmak için önemli kilit uygulamalardır. Bu korunma tedbirlerine ek olarak en kısa sürede, aşılama sırası gelir gelmez aşı olmak ve aşılamayla ilgili yerel yönergeleri takip etmek çok önemlidir (3, 4). 

DSÖ tarafından kullanımı onaylanmış birden fazla COVID-19 aşısı vardır. İlk aşılama programı Aralık 2020’den itibaren başlatılmış olup uygulanan aşı dozlarının sayısı ülkemizde de olduğu gibi DSÖ internet sayfasında COVID-19 panosunda güncellenerek yayınlanmaktadır (5). Bu aşıların tümü, vücudun bağışıklık sistemine, COVID-19’a neden olan virusu güvenli bir şekilde sokmayı ve yok etmeyi öğretmek için tasarlanmıştır. Hastalığa neden olmayan ancak bağışıklık tepkisi oluşturan inaktif virus içeren aşılar (inaktif aşılar), attenue virus içeren, hastalığa neden olmayan ancak bağışıklık yanıtı oluşturan aşılar (canlı attenue aşılar), güvenli bir bağışıklık tepkisi oluşturmak için COVID-19 virusunun yapısını taklit eden protein parçalarını kullanan protein bazlı aşılar, güvenli bağışıklık tepkisi oluşturmak için COVID-19 virusunun RNA parçalarını taşıyan hastalık dışı virusları kullanan viral vektör aşıları ve kendi başlarına güvenli bir bağışıklık tepkisi ortaya çıkaran proteinler üretmek için RNA ve DNA parçalarını kullanan m-RNA ve DNA aşıları bulunmaktadır (6). 

COVID-19 pandemisi sürecinde sağlığın sosyal belirleyicileri, sürveyans sistemi, korumaya odaklı halk sağlığı uygulamaları üzerinde durulmuş olup (7, 8) korunmada aşının kabul edilirliğinin sağlanması ve aşı reddinin azaltılması için problemin ele alınması ve yapılacak müdahaleler önemlidir (9, 10). Aşıyı yaptırmak ve güven duymak için doğru bilgiye ulaşılması gerekmektedir (11). Çünkü DSÖ’ye göre aşı tereddüdü ve aşı reddi dünyada en önemli on küresel sağlık tehdidi arasında yer almaktadır (12). Toplum bağışıklığı açısından yeterli koruma düzeyine ulaşmak için geniş bir popülasyonun (%60-%90) aşılanması zorunludur (6). Toplumun aşı farkındalığı ve aşıya yaklaşımının bilinmesi, sürecin doğru yürütülmesi açısından değerli olacaktır. 

Bu çalışmada, bireylerin COVID-19 aşısına yaklaşımı ve farkındalığını arttırmak amacıyla, aşı ile ilgili bilgi ve davranışlarını tespit etmek amaçlandı.

YÖNTEMLER

Çalışma 1 Haziran 2021- 30 Temmuz 2021 tarihleri arasında yapıldı. Araştırmacılar tarafından yapılan literatür taramasının ardından veri toplama formu hazırlandı. Üç bölüm ve 27 sorudan oluşan veri toplama formunun dokuz sorudan oluşan ilk bölümü sosyo-demografik özellikleri; 11 sorudan oluşan ikinci bölümü, COVID-19 hastalığını geçirme durumu, aşıya yaklaşımı ve aşıyla ilgili tutumları; yedi sorudan oluşan son bölüm ise COVID-19 hastalığı ve aşısı ile ilgili bilgileri sorgulamaktaydı. Çalışma, katılımcılarla çevrimiçi olarak paylaşılan veri toplama formu aracılığıyla gerçekleştirildi. Çalışmaya katılımı sağlamak için sosyal medyada duyurular ve internet bağlantısı paylaşımları yapıldı. Çalışmaya katılımda, 18 yaş üzerinde olmak ve gönüllü olmak yeterli kabul edildi. Çalışma sonunda, eksik doldurulan veya tutarsız cevapları bulunan veri toplama formları çalışma dışı bırakıldı.

Çalışma için Necmettin Erbakan Üniversitesi İlaç ve Tıbbi Cihaz Dışı Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 21 Mayıs 2021 tarih ve 2021/3264 karar numarasıyla onay alınmıştır.

İstatistiksel Analiz

Verilerin istatistiksel analizi, SPSS (“Statistical Package for the Social Sciences”) versiyon 27.0 programı (IBM Corp., Armonk, NY, ABD)  kullanılarak yapıldı. Sayısal verilerin özetlenmesinde; ortalama±standart sapma ve ortanca (1. çeyreklik-3. çeyreklik) değerleri, kategorik verilerin özetlenmesinde ise sayı ve yüzdelikler kullanıldı. Kategorik değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermek amacıyla χ2 testi yapıldı. Çalışmada; katılımcıların yaşı, COVID-19 aşısı ile ilgili bilgi edinme kaynakları ve COVID-19 hastalığı ve aşılama ile ilgili önermelere verilen cevaplarıyla bir model oluşturuldu. Aşı tereddüdü/reddini öngörmek için oluşturulan model, lojistik regresyon analizinde “Forward LR” metodu kullanılarak incelendi. Model uyumu için Hosmer-Lemeshow testi kullanıldı. P<0.05 değeri istatistiksel olarak anlamlı olarak kabul edildi. 

BULGULAR

Tablo 1. Katılımcıların Sosyo-Demografik Özellikleri ve Alerji/Hastalık Öyküsü

Çalışmaya, yaş ortalaması 39.75±11.27 olan ve 655 (%55.7)’i kadın toplam 1176 kişi dâhil edildi. Araştırmaya katılanların 842 (%71.6)’si evli, 928 (%78.9)’i üniversite/lisansüstü mezunuydu. Katılımcıların sosyo-demografik özellikleri, alerji ve kronik hastalık öyküsünün varlığı Tablo 1’de verildi. 

Tablo 2. Katılımcıların COVID-19 Geçirme Durumları ve Aşı ile İlgili Düşünceleri

Çalışmaya dâhil edilen 1176 kişinin 306 (%26.0)’sı COVID-19 hastalığı geçirdiğini belirtti.  Katılımcıların hastalığı geçirme durumu, aşıya yaklaşımı, aşıyla ilgili tutumları Tablo 2’de verildi. 

Tablo 3. Katılımcıların Aşı Tercih Nedenleri ve Aşı Sonrası Görülen Yan Etkiler

Katılımcılardan 978 (%83.2)’i aşı olduğunu veya sırası geldiğinde aşı olacağını belirtirken, 114 (%9.7)’ü aşı konusunda tereddütü olduğunu, 84 (%7.1)’ü aşı olmayı reddettiğini veya sırası geldiğinde aşı olmayacağını belirtti. Katılımcıların aşı tercihinde öncelikli nedenin hangisi olduğu ve aşı sonrasında karşılaştığı yan etkiler Tablo 3’te verildi.

Tablo 4. Aşı Kabulü veya Tereddüdü/Reddi ile Sosyo-demografik Özelliklerin Karşılaştırılması

Aşı kabulünün; evli olan katılımcılarda bekâr olanlara göre, COVID-19 hastalığını geçirmeyenlerde geçirenlere göre istatistiksel olarak anlamlı ve yüksek düzeyde olduğu görüldü (p<0.001). Ayrıca kronik hastalığı olmayanlarda aşı tereddütü/reddi kronik hastalığı olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde ve daha yüksekti (p<0.001) (Tablo 4). 

Tablo 5. Katılımcıların Aşıya Yaklaşımları ile COVID-19 Hakkındaki Önermelere Verilen Cevapların Karşılaştırılması

COVID-19 pandemisinden kurtulmak için en etkin yolun aşılama olduğunu düşünenlerde, bu düşünceyi desteklemeyenlere göre; COVID-19 aşısına güvenenlerde, güvenmeyen ve kararsız olanlara göre aşı kabulü daha yüksekti (p<0.001) (Tablo 5). 

Tablo 6. Aşı Reddi Üzerine Etkili Faktörlerin Belirlenmesine İlişkin Kurulan Lojistik Regresyon Modeli

Çalışmada, aşı reddi üzerinde etkili olacak faktörlerin belirlenmesi için; yaş, COVID-19 aşısı ile ilgili bilgilerin edinildiği kaynaklar ve COVID-19 hastalığı ile ilgili verilen önermelere verilen cevaplar ile bir model oluşturuldu. Kurulan lojistik regresyon modelinin, aşı reddinin %53.3’ünü açıkladığı belirlendi (Nagelkerke R²=0.533). Söz konusu model, aşı kabulü, tereddüdü ve reddini %89.1 oranında doğru tahmin etmektedir. Lojistik regresyon modeline göre aşı reddi üzerine etkili olan değişkenler Tablo 6’da gösterildi. Yaş azaldıkça COVID-19 aşı tereddüt/ret oranı 0.928 kat artmakta idi. Aşı ile ilgili bilgiyi genelde televizyon aracılığıyla edinenlerde aşıyı reddetme olasılığı 11.603 kat daha fazla iken; doktor ve sağlık çalışanlarından bilgi edinmeyenlerde diğerlerine göre aşıyı reddetme olasılığı 1.685 kat daha fazlaydı. Aşıyı reddetme olasılığı; aşının hastalıktan iki yıl boyunca korumayacağını düşünenlerde düşünmeyenlere göre 1.944 kat yüksek iken; aşının yan etkisinin çok olduğunu düşünenlerde 4.129 kat daha yüksekti. Pandemiden kurtulmanın en etkili yolunun aşı olduğunu düşünmeyenlerde aşı reddi, bu düşünceye sahip olanlara göre 11.119 kat daha yüksek bulundu. 

İRDELEME

COVID-19 aşısına yaklaşımı değerlendirmeyi amaçlayan bu çalışmada, katılımcıların çoğunluğu aşı olmuş (%75.1) veya sırası geldiğinde aşı olacağını (%8.1) belirtmiştir. Çin’de ülke çapında yapılan bir çalışmada aşı yaptıran veya yaptırmak istediğini ifade edenlerin oranı bu çalışmayla benzer bulunurken, ABD’de yapılan benzer bir çalışmada ise bu oran %67 ile daha düşük bulunmuştur (13, 14). Aşı tereddütü ve reddi ile ilgili 33 ülkenin çalışmalarının değerlendirildiği derlemede aşı kabul oranı en yüksek ülkeler %91.3 – %97 oranları aralığıyla Çin, Endonezya, Malezya ve Ekvador iken; aşı kabul oranı en düşük ülkeler %23.6-%58.9 oranları aralığıyla Kuveyt, Ürdün, İtalya, Rusya, Polonya, Fransa ve ABD olarak tespit edilmiştir (15). Ülkemizde COVID-19 aşısına yönelik tutumu değerlendiren bir ölçek kullanılarak yapılan çalışmada ise katılımcıların aşıya karşı orta düzeyde olumlu tutuma sahip oldukları sonucuna ulaşılmıştır (16). Türkiye’de yapılan başka bir çalışmada da katılımcıların %54.7’si uygunluğu Sağlık Bakanlığı tarafından açıklanan aşıyı yaptıracağını ifade ederken (17); yine Türkiye’de pandemi ile ilgili olayların zaman çizelgesine karşılık gelen üç dönemde aşılara karşı tutum ve güven durumunun araştırıldığı bir başka çalışmada, çalışmanın üçüncü döneminde COVID-19 yayılımındaki artışa paralel olarak aşı tereddütü ve reddinin %43.9’dan %58.9’a yükseldiği tespit edilmiş; COVID-19 aşısının kabul edilebilirliğini artırmak halkın güvenini kazanmak için, risk algısını ve davranışsal faktörleri göz önünde bulundurmanın gerekliliği vurgulanmıştır (18). Toplumların aşıya yaklaşımındaki oranların farklı olması, pandeminin etkisinin her ülkede hatta ülke içindeki bölgelerde bile farklı hissedilmesinden ve devletlerin aşıya yaklaşım ve tedarikleri ile ilgili tutum farklılıklarından kaynaklanıyor olabilir. Ayrıca söz konusu çalışmaların yapıldığı tarihlerin farklılıkları ve hatta o dönemdeki ölüm sayıları da aşıya yaklaşımda etkili olabilir. Çalışmamızda ise katılımcıların eğitim düzeyinin yüksek olmasının da aşı kabul oranı yüksekliğini etkilediğini düşünmekteyiz. 

Çalışmamızın sonuçlarına göre; COVID-19 pandemisinden kurtulmak için en etkin yolun aşılama olduğunu düşünenlerde ve COVID-19 aşısına güvenenlerde aşı kabul oranı daha yüksektir. Aşının faydasına inanan kişilerde, aşı uygulamasının daha yüksek olması da beklenen bir sonuçtur.

Daha önce yapılan bazı çalışmalarda, kadın cinsiyette ve eğitim düzeyi azaldıkça aşı kabul oranı daha düşük olarak tespit edilmiştir (19-21). Çalışmamızda ise literatürden farklı olarak, cinsiyet ve eğitim düzeylerine göre aşıya yaklaşım oranları benzer bulunmuştur. Bunun sebebi çalışmanın verilerinin çevrimiçi olarak toplanması ve katılımcıların çoğunun yüksek eğitim seviyesine sahip olmasından kaynaklanıyor olabilir. 

Çalışmamızda aşı kararsızlığının en önemli nedenleri; aşı geliştirme sürecinin hızlı olması ve uzun dönem etkilerinin bilinmemesi, aşının yan etkileri, aşının etkinliğine inanmama olarak tespit edildi. Yapılan farklı çalışmalarda da aşıyı yaptırma ihtimali düşük olan kişilerin farklı nedenleri olmakla birlikte başlıca endişeleri arasında aşıya güvensizlik ve aşının yan etkilerinden çekinme yer almaktadır (22-25). Yeni geliştirilen ve uzun dönem etkileri bilinmeyen bir aşı için, güvenmeme ve yan etkiler konusunda endişelerin olması muhtemeldir. Çalışmamızda da aşı hakkında yeterli, doğru ve güvenilir bilgiye sahip olmama da aşı kararsızlığının önemli nedenleri arasındadır. COVID-19 pandemisi sürecine; insanların ihtiyaç duyduklarında güvenilir kaynak ve rehberlik bulmalarını zorlaştıran, bazıları doğru ve bazıları yanlış olan aşırı bilgi bolluğu bir “infodemi” olarak eşlik etmiştir (1). Doğru olmayan bilgilendirmelerin artması da aşıya olan güvenin azalmasında bir etken olmuş olabilir. Aşıların etkili ve güvenli oldukları kanıtlanmış olsa dahi farklı nedenlerle aşıların reddedilmesi mümkündür. Bu nedenle; aşıya olan güveni arttırma çabasının yanı sıra doğru ve yeterli bilgiye ulaşımın sağlanması yönündeki çalışmalar aşı kararsızlığının üstesinden gelinmesinde değerli olabilir.

Çalışmamızda; aşı olanların sadece üçte biri kas eklem ağrısı, halsizlik, aşı yerinde ağrı-kızarıklık, baş ağrısı, ateş gibi her aşıda karşılaşılabilecek hafif yan etkiler geliştiğini ifade ederken, üçte ikisinde hiçbir yan etki bildirilmedi. Bu bilginin de toplumla paylaşılması, aşı kararsızlığının üstesinden gelinmesinde destek olabilir.

Çalışmamızda, kronik hastalığı olmayanlarda aşı tereddüdü ve reddi kronik hastalığı olanlara göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha yüksek bulundu. Literatürle benzer olan bu bulgunun nedeni hastalığın özellikle kronik hastalığı olan bireyleri daha fazla etkilemesi ve daha mortal seyretmesi olabilir (19, 26). Ayrıca evli olan katılımcıların aşı kabulünün bekâr olanlara göre yüksek olması da literatürle uyumludur (27). Bu durum aile sorumluluğunu üstlenen ebeveynlerin koruma içgüdüsü ile aşı kabulüne meyilli olduğu şeklinde değerlendirilebilir.

Bulgularımıza göre; COVID-19 aşısına ilişkin bilgiler en fazla doktor ve sağlık çalışanlarından edinilirken, internet/sosyal medya bunu takip etmektedir. Ayrıca aşı kabulü veya tereddüdü/reddini öngörmek için kurulan lojistik regresyon modelinde de aşı ile ilgili edinilen bilgi kaynaklarının etkisi görülmektedir. Daha önce yapılmış birçok çalışmada, internet ve sosyal medya içeriklerinden bilgi edinen kullanıcıların aşılamayı reddetme oranları daha yüksek bulunmuştur (28, 29). Literatürle uyumlu olarak çalışmamızda da aşı ile ilgili bilgi kaynağı sosyal medya/internet ortamı olanların aşıya karşı olumsuz tutum sergilemeleri istatistiksel olarak anlamlı düzeyde daha yüksektir.  Yine literatürle benzer olarak aşı ile ilgili bilgi için internet ve sosyal medya yerine doktor/sağlık çalışanından bilgi almayı tercih edenlerde aşı kabulü daha fazla görülmektedir (14). 

Sonuç olarak; bağışıklama, salgın hastalıkların önlenmesi ve kontrol altına alınmasında insanlık tarihindeki en başarılı halk sağlığı müdahalelerindendir. COVID-19 aşısı ile ilgili tereddütler veya aşı reddine bağlı aşılanmama sadece sağlık alanında değil, başta sosyal ve ekonomik alanda olmak üzere birçok alanda olumsuz etkiye neden olmaktadır. Bu nedenle aşı reddi ve kararsızlığının nedenlerini iyi irdelemek ve bu nedenleri ortadan kaldırıcı stratejiler belirleyip uygulamak önemlidir. Çalışmamızın bulgularında da görüldüğü gibi, COVID-19 aşısı ile ilgili bilgilere televizyon ve haberlerden ulaşanlarda, virusten korunmak için tüm toplumun aşı olması gerektiğine inanmayanlarda ve COVID-19 aşısının yan etkisinin çok olduğuna inanlarda aşı reddi/tereddüdü daha fazladır. Korumada önemli adımlarımızdan olan maske, mesafe ve hijyen önlemlerine devam etme gerekliliğine inanmayanlarda da bu oran daha yüksektir. 

Önümüzdeki süreçte; toplum bağışıklığını sağlamak adına, aşı tereddüdünü/reddini azaltmak ve kabulü artırmak için, aşıların güvenilirliği ve gerekliliği hakkındaki doğru bilginin halka daha iyi nasıl ulaştırılabileceği ve başta kararsızlar olmak üzere reddin nedenlerine yönelik neler yapılması gerektiği ile ilgili çalışmalara ihtiyaç vardır.